ELLIS, MARY ELIZABETH (Mrs Mary Gwilym Davies) (1881 - 1974), addysgydd a heddychwraig

Ganwyd Mary Ellis ar 8 Chwefror 1881 yn Nolgellau yn ferch i Jane Ellis (g. Roberts, 1850-1938) a'i gŵr, Edward Robert Ellis (1851-1890). Collodd ei rhieni eu dau blentyn cyntaf-anedig, sef merch, Ellin (neu Ellen) Jane (1875-1882) a mab, Robert Iorwerth (1878-1879), felly magwyd hi yr hynaf o dri o blant. Roedd ganddi chwaer iau, Jane (1886-1977) a brawd, Griffith (g. 1888).

Ar adeg ei geni cadwai ei rhieni siop nwyddau haearn a theganau 'Birmingham House' ym mhen uchaf y dref. Bu farw ei thad pan oedd Mary yn naw mlwydd oed a symudodd y teulu i fyw y drws nesaf i'w mam-gu ym Mro Aran, Upper Smithfield Street, lle cadwai ei mam randai. Erbyn 1911, roedd ei mam a'i chwaer wedi ymsefydlu yn Cader Villa, neu Dolygader, a ddaeth yn gartref sefydlog i Mary yn nes ymlaen.

Derbyniodd ei haddysg yn Ysgol Dr Williams gan serennu yn academaidd a datblygu ei dawn fel cantores. Parhaodd yr ysgol yn bwysig iddi; cymaint felly fel yr ystyriodd ymgeisio am y brifathrawiaeth yn 1924. Daliodd gysylltiad â'r sefydliad yn ystod cyfnod y pennaeth a benodwyd sef Constance Nightingale (1892-1967), heddychwraig a ddaeth yn ffrind iddi.

Dylanwadwyd ar Mary gan gefndir Anghydffurfiol a Rhyddfrydol y teulu. Roedd ei mam, chwaer i'r cenhadwr a'r ieithydd, y Parchedig Hugh Roberts (1841-1916), yn aelod ffyddlon yng nghapel Salem (MC), ac yno yr addolai Mary hefyd tra yn Nolgellau. Presbyteriaid oedd teulu ei thad hefyd, a rhai ohonynt yn adnabod mawrion yr enwad.

Cefnder hŷn i Mary a mab i frawd ei thad oedd Syr Ellis Jones Griffith (1860-1926), bargyfreithiwr ac Aelod Seneddol Sir Fôn rhwng 1895 a 1918. Rhwng 1892 a 1914, treuliodd Mary sawl cyfnod estynedig yn byw gydag Ellis a'i wraig, y gantores a'r Rhyddfrydwraig, Mary Owen Ellis Griffith (1862-1941) yn Llundain, Sir Fôn a mannau eraill. Oherwydd y cysylltiad hwn roedd hi'n gyfarwydd â chylch cymdeithasol Cymry Llundain, a chafodd gyfle i gyfarfod â Rhyddfrydwyr amlwg yr oes, i ymweld â Thŷ'r Cyffredin a mynychu capel Charing Cross.

Dioddefodd Mary byliau o afiechyd yn ystod ei hieuenctid. Bu'n rhaid iddi roi'r gorau i'w chwrs gradd yng Ngholeg Prifysgol Cymru Aberystwyth yn ystod ei thrydedd flwyddyn, a phan ail-gydiodd yn ei hastudiaethau aeth i Goleg Prifysgol Gogledd Cymru ym Mangor. Graddiodd yn y Dyniaethau gan arbenigo yn Saesneg a Lladin yn 1904 cyn cwblhau blwyddyn o hyfforddiant dysgu. Chwaraeodd ran amlwg yng ngweithgareddau'r myfyrwyr yn y ddau goleg gan berfformio'n gyson fel unawdydd.

Bu'n dysgu yn Ysgol Uwchradd Whalley Grange, Manceinion am ddeunaw mis cyn gadael i diwtora Arundel, mab Ellis Griffith (1907-09). Bu'n diwtor Saesneg mewn sefydliad addysg uwch i ferched ar gyrion Paris wedyn, yr École Normale Supérieure, Sèvres. Dychwelodd o'r cyfandir yn 1911 a gweithio am flwyddyn fel athrawes Ffrangeg yn Ysgol Colston i Ferched ym Mryste ond yn fuan, dioddefodd gyfnod pellach o salwch.

Ar drothwy'r Rhyfel Byd Cyntaf penodwyd hi'n arolygydd addysg yn Adran Gymreig y Bwrdd Addysg, gan ymuno â Welsh Department of the Board of Education where she joined Menai Rowlands (1873-1951), y fenyw gyntaf i'w phenodi i'r arolygaeth yng Nghymru, ac fel hithau, yn gyfrifol am addysg merched. Roedd y swydd yn amodol ar ennill cymhwyster mewn Gwyddor Cartref, felly dilynodd gwrs dri mis yng Ngholeg Hampstead, Llundain.

Yn ystod ei deng mlynedd ar hugain prysur yn yr arolygaeth (1914-43) daeth Mary Ellis yn adnabyddus yn y byd addysg yng Nghymru fel awdurdod ar addysg merched. Yn ystod y blynyddoedd cyntaf gweithiai yn ne Cymru gan fyw ym Mhenarth, ond ar ôl 1927 roedd yn gyfrifol am siroedd y gogledd a symudodd yn ôl i Ddolgellau, er bod ganddi sawl ardal yn y de o dan ei gofal yn ogystal.

Erbyn 1919 roedd Mary a Menai yn gyd-ysgrifenyddion ar Adran y Menywod Cyfysgol Gwasanaeth Cymdeithasol Cymru. Daeth Mary yn ffigwr blaenllaw ym mhwyllgorau a chynadleddau'r mudiad gan hybu nifer o ddatblygiadau ar ddechrau'r 1920au. Bu hefyd yn rhan o'r ymgais i sefydlu undeb i fenywod Cymru gyfan (Union of Welsh Women) yn 1922 i uno menywod y de a'r gogledd i weithredu dros achosion cymdeithasol blaengar.

Yn yr un flwyddyn, daeth y Parchedig Gwilym Davies (1879-1955), cyfarwyddwr y Cyfysgol, hefyd yn gyfarwyddwr ar Undeb Cynghrair y Cenhedloedd yng Nghymru, a chydweithiodd Mary yn agos ag ef er sicrhau cefnogaeth menywod Cymru i'r syniad o godi deiseb yn galw ar fenywod America i osod pwysau ar eu llywodraeth i ymaelodi â'r Gynghrair. Roedd hi'n allweddol i'r trefniadau cychwynnol, yn aelod o'r pwyllgor gwaith a sefydlwyd ym mis Mai 1923 ac o'r ddirprwyaeth swyddogol i'r Unol Daleithiau ynghyd ag Annie Hughes Griffiths ac Elined Prys (Kotschnig wedyn).

Prif gyfraniad Mary Ellis o ran y fenter oedd cydlynu rhwng menywod Cymru ac arweinwyr mudiadau menywod a heddwch America. Ar ôl llythyru â nhw yn ystod haf 1923, fe deithiodd i Efrog Newydd ddiwedd Rhagfyr. Mewn amser byr, enillodd gefnogaeth arweinwyr prif fudiadau menywod y wlad gan sicrhau derbyniad addas i'r ddirprwyaeth a'r ddeiseb yn Efrog Newydd a Washington erbyn mis Chwefror 1924. Yn America dywedwyd bod Mary wedi swyno menywod ymhobman a'u hennill at yr achos gyda'i haddfwynder diymffrost. Yng Nghymru canmolwyd hi am ei dewrder a'i gwasanaeth ardderchog i'w gwlad fel 'llysgenhades dros Gymru'.

Tra yn yr Unol Daleithiau bu Mary hefyd yn ymweld ag ysgolion a cholegau a oedd yn adnabyddus am eu dulliau addysgu blaengar, ond cyhuddwyd hi gan y Bwrdd Addysg o gamddefnyddio'r ymweliad a thorri'r Cod Ymarfer proffesiynol drwy ganiatáu i'w henw ymddangos yn y wasg mewn perthynas ag achos 'gwleidyddol'. Er na ddisgyblwyd hi, derbyniodd rybudd swyddogol at y dyfodol. Parhaodd yn weithgar gyda'r Cyfysgol a daeth yn aelod o Bwyllgor Menywod Undeb Cynghrair y Cenhedloedd yng Nghymru yn ystod y 1930au, ond uchafbwynt ei gwaith cyhoeddus oedd y rhan a chwaraeodd ym menter y Ddeiseb Heddwch.

Ym mis Ionawr 1942, priododd Gwilym Davies yng nghapel Bethel, Tywyn. Cafodd ganiatâd arbennig i wneud hynny gan y Bwrdd Addysg oherwydd amgylchiadau'r rhyfel. Erbyn hyn roedd yn 61 mlwydd oed, a'r flwyddyn ganlynol ymddeolodd o'i swydd. Soniwyd y pryd hwnnw am ei 'sêl dros hawliau merch' a dylanwad 'cenhadaeth Cymru Fydd' ar ei gyrfa. Roedd Cymru a'r Gymraeg yn hollbwysig iddi. Fel arolygydd byddai'n trefnu cyrsiau i athrawon ar iaith a llenyddiaeth Cymru, ac yn ystod y 1920au bu'n aelod o Gylch Dewi, grŵp cenedlaetholgar yng Nghaerdydd.

Tua diwedd y rhyfel symudodd Mary i Aberystwyth at Gwilym, gan ymgartrefu yn 8 Rhodfa'r Môr. Parhaodd i'w gefnogi a'i gynorthwyo gyda'i waith dros gydweithrediad rhyngwladol ac addysg dinasyddiaeth fyd-eang. Cawsant ddegawd gyda'i gilydd cyn i Gwilym farw yn 1955. Yn dilyn ei farwolaeth, aeth Mary ati i ddiogelu dyfodol 'Neges Heddwch ac Ewyllys Da Plant Cymru' a sefydlwyd gan Gwilym yn 1922, drwy gydweithio ag Urdd Gobaith Cymru. Byddai'n helpu paratoi'r pamffled blynyddol, yn llythyru ac yn ymateb i negeseuon o bedwar ban byd am flynyddoedd lawer.

Cyn diwedd ei hoes, sicrhaodd y byddai'r hyn a gyflawnwyd gan Ellis Jones Griffith a Gwilym Davies, dau a fu mor bwysig yn ei bywyd, ar gof a chadw. Cyfrannodd at raglen radio am Ellis a darparodd ddeunydd i T. I. Ellis ysgrifennu cofiant iddo (1969). Rhoddodd gychwyn i'r gyfrol deyrnged fechan i Gwilym a olygwyd gan Ieuan Gwynedd Jones (1972). Yna, rhoddodd drefn ar ei phapurau ei hun a'u cyflwyno i'r Llyfrgell Genedlaethol.

Bu farw Mary yn Aberystwyth ar 15 Chwefror 1974 yn 93 mlwydd oed a chladdwyd hi ym mynwent Eglwys Llanelltud. Gadawodd arian sylweddol yn ei hewyllys i nifer o sefydliadau cenedlaethol a oedd yn agos at ei chalon, gan gynnwys Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Urdd Gobaith Cymru (i'r Adran Ryngwladol er mwyn sicrhau dyfodol y neges heddwch) a Choleg Harlech i ariannu grant i fyfyrwyr yn dwyn ei henw.

Awdur

• Dr Siân Rhiannon Williams

Ffynonellau

• Archifau LlGC: Deunydd di-gatalog. Cell 3/7/1, Rhoddwyd gan Mrs Gwilym Davies, Aberystwyth, 1972021, Hydref 1971/ Awst 1972/ Chwefror 1973
• Archifau LlGC: T.I. Ellis a Mari Ellis Papers, Welsh League of Nations Union, A357-361; Ellis Griffith Biography (1969) F43-54
• Archifau LlGC: Sir Ellis Jones Ellis-Griffith 1873-1954 Papers, 206-8
• Archifau LlGC: Gwilym Davies, 1902-55 Papers, GB0210 Welsh School of Social Service 1911-40, III/3
• The National Archives: Department of Education and Science, ED 92/10, Annual Reports by HMI Miss M Rowlands on Domestic Subjects and subsequent correspondence 1912-13, 1913-14, 1914-15
• The National Archives: Department of Education and Science, ED92/12, Annual Reports by HMI Miss M Rowlands on Domestic Subjects and subsequent correspondence 1916-17, 1918-23; South Wales Report HMI Miss M Ellis, 1916-17
• The National Archives: Department of Education and Science, ED 270/32, Inspectors' Qualifications and the subjects in which they have examined with salary details, 1914-39
• The National Archives: Department of Education and Science, ED270/56, Directories of Education in Wales: Inspection Arrangements and Lists of Local Education Authorities, List 6 1919-1938
• The National Archives: Department of Education and Science, ED270/67, Board of Education List showing Inspectors' Qualifications 1939
• The National Archives: Department of Education and Science, ED270/68, Education in Wales: List of Inspectors and Inspection Arrangements. List 6 1941
• Llyfrgell ac Archif Llywodraeth Cymru: Education in Wales Directory, List 6 (1927-38)
• Archifau Prifysgol Aberystwyth: Cylch Dewi Membership List, Cylch Dewi Archive, GB 982 CD
• University College of Wales Magazine, 1901-02
• The magazine of the University College of North Wales, 1903-05
• 'The Women of Wales To the Women of America', The Woman Citizen, 23 February 1924, pp. 13, 30
• T. I. Ellis, Ellis Jones Griffith (Llandybie 1969)
• Ieuan Gwynedd Jones (gol.), Gwilym Davies, 1879-1955 a tribute (Llandysul 1972)
• D. Ben Rees (gol.), Llestri gras a gobaith: Cymry a'r cenhadon yn India (Lerpwl 2001)

Darllen Pellach

• Sian Rhiannon Williams,'"Llysgenhades Dros Gymru" ("Ambassadress for Wales"): Mary Ellis ac Apêl Heddwch Menywod Cymru at Fenywod America, 1923-4', Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, Vol. 30, 2024, pp.69-88
• Jenny Mathers a Mererid Hopwood (gol.), Yr Apêl 1923-24 (Talybont 2024)
• The Welsh Women's Peace Petition, National Library of Wales

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q124250956

Dyddiad cyhoeddi: 2024-12-04

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/