DAVIS (TEULU), Hirwaun, Aberdâr, a Ferndale, perchnogion glofeydd.

DAVIS, DAVID, hyn. (1797 - 1866)

mab Wm. David Jeffrey a Margaret (Lewis), ganwyd 1797 yn Llanddeusant, Sir Gaerfyrddin. Bu'n brentis i'w ewythr ar ochr ei fam, Lewis Lewis, groser a brethynnwr ym Merthyr Tudful. Yna agorodd ei siop ei hun yn Hirwaun ac yn fuan wedyn priododd Mary Lewis. Yn ôl pob tebyg yr oedd hi'n ferch i Thos. Lewis, ewythr arall iddo. Llwyddasent, a chodi adeiladau mwy: magasant 5 mab a 5 merch, ac yr oeddent yn brif gynheiliaid achos newydd y Wesleaid Cymraeg yn Hirwaun. Fel y deuai'r plant i'w hoed, gallodd David adael y siop yng ngofal ei wraig a'i blant; agorodd lefel lo fechan ar Gefn Rhigos, a daeth hyn ag incwm ychwanegol iddo. Gwerthwyd y gwaith hwn gyda'i borthfa yn Llansawel yn 1847, ond ymhell cyn hynny cymerasai Davis les ar wythiennau glo-ager gwerthfawr ar ystad Blaen-gwawr, Aberaman, ac agorodd bwll yno yn 1843. Er mwyn cario'r glo i Gaerdydd, defnyddiodd yn gyntaf (1845) y gamlas ac yna (1847) y Taff Vale Railway. Gadawodd y siop yn Hirwaun yng ngofal ei ail fab Lewis (isod) a rhoes ei fab hynaf, David (isod) mewn siop yn Abercynon, Aberdâr. Gan fod nifer o'i weithwyr wedi mudo o Hirwaun i weithio ym Mlaen-gwawr, parodd godi yn 1850 y capel Wesleaidd Cymraeg presennol yn Aberdâr. Hyd yn hyn trigasai yn Hirwaun, ond tua 1851 dechreuodd agor pwll newydd yn Abercwmboi, ymhellach i lawr y cwm. Yna gadawodd Hirwaun a chodi tŷ iddo ei hun ym Mlaengwawr, gan roddi'r gorau i'r siop yn Nhrecynon, a chodi tŷ, Maes-y-ffynnon, i'w fab, David. Yr oedd hwnnw erbyn hyn wedi dyfod ato i arolygu'r gweithiau glo. Yn fuan wedyn gwerthwyd y siop yn Hirwaun, a rhoddwyd Lewis Davis yng Nghaerdydd i ofalu am werthu'r glo. Troes David Davis, hyn., ei sylw at y Rhondda Fach, lle nad oedd prin lwybr na neb wedi gweithio ar ei hadnoddau. Ar ôl ymdrechion costus ond di-fudd, trawodd o'r diwedd ar wythïen dda yn y fan a elwir yn awr Ferndale. Bu raid cyrchu'r offer angenrheidiol ar gefn ceffylau o Aberdâr yr ochr draw i'r mynydd. Yn 1865 agorodd Davis a pherchnogion eraill ddoc newydd ym Mhenarth, fel protest yn erbyn y costau trymion a godid yn nociau Bute yng Nghaerdydd. Ar ddechrau 1866 daeth â'i feibion, David, Lewis, Frederick a William, i'r bartneriaeth ' Davis & Sons '. Bu farw 19 Mai 1866, yn 69 oed, a'i gladdu ym mynwent S. Ioan, Aberdâr; bu farw ei weddw 11 Medi 1877.

Ar ôl ei farwolaeth agorodd y ffyrm byllau eraill yn Ferndale. Ymddeolodd William Davis yn 1867 a bu farw Frederick Davis yn 1876. Parhawyd y gwaith gan y ddau frawd arall.

Yr oedd David Davis, ieu. (1821 - 1884) yn fwy o ddyn cyhoeddus na'i dad. Bu iddo ran amlwg ym mherswadio Henry Richard i sefyll etholiad seneddol ym Merthyr Tudful ac Aberdâr (1868) ac fel Lewis ei frawd cafodd wahoddiad i ddyfod yn ymgeisydd seneddol yno pan ymddeolodd Richard Fothergill (III) yn 1880. Yr oedd yn feistr da, cadwodd weithiau glo Davis yn agored trwy gydol y ' cloi allan ' yn 1875, ac yn ddiweddarach daeth yn is-gadeirydd y Bwrdd Cymodi dan H. H. Vivian. Rhoes gynnig ar ddatblygu chwareli ym Meirionnydd, a bu'n uchel siryf y sir honno. Yr oedd ganddo dŷ yn Arthog, ac yno y bu farw ei wraig yn 1880. Yn Aberdâr chwaraeodd ran flaenllaw yn y bywyd cyhoeddus, yn enwedig ynglŷn âg addysg. Cyfrannodd yn hael at y colegau prifysgol yn Aberystwyth a Chaerdydd. Yr oedd ei dad wedi glynu'n glos trwy ei oes wrth y prif gyfundeb Wesleaidd, ond tynnwyd David Davis (ieu.) i mewn i'r ymrafael a arweiniodd, yn ardal Aberdâr, i ymddangosiad byr-hoedlog y cyfundeb Wesleaidd diwygiedig (gweler dan Jones, William. Cododd gapel i'r rhain yn Aberdâr, a ddaeth yn ddiweddarach yn achos Annibynnol. O'i ferched priododd Mary yr hynaf, ag H. T. Edwards, ficer Aberdâr, deon Bangor wedi hynny; priododd yr ail, Katherine, a Syr Francis Edwards.

Bwriadwyd Lewis Davis (1829 - 1888) ar gyfer y gyfraith, ond, fel y dywedwyd eisoes, fe'i tynnwyd i mewn i bethau ei dad. Yn 1867 ymgartrefodd yn Ferndale. Yr oedd yn ŵr tra chrefyddol, ac yn gefn mawr i Wesleaeth yn Ferndale a Chaerdydd - gweler ei gofiant, A Noble Life, gan David Young. Gyda'i frawd, a hefyd David Davies, Llandinam, hyrwyddodd wneuthur y Barry Dock and Railway (pasiwyd y Mesur 1884, agorwyd y doc 1889) er mwyn torri ar fonopoli y Bute Docks a'r T.V.R. Aethai i fyw i'r Mwmbwls, lle y bu farw 1 Ionawr 1888. Daeth ei fab, Frederick Lewis Davis, (1863 - 1920) yn olynydd iddo fel cyfarwyddwr ei weithiau glo.

Awdur

Watkin William Price, (1873 - 1967)

Ffynonellau

Elizabeth Phillips, A history of the pioneers of the Welsh coalfield (1925), 1925
Charles Wilkins, The South Wales Coal Trade and its Allied Industries, from the Earliest Days to The Present Time (Caerdydd 1888), 1888
History of the Barry Railway Company, 1884-1921 (Caerdydd 1923), 1923
Yr Eurgrawn Wesleyaidd (yn enwedig 1854-66)
Tarian y Gweithiwr
Cardiff and Merthyr Guardian (1845 ymlaen)
Aberdare Times,
Western Mail
a'r South Wales Daily News
a chyfeiriadau gwasgaredig eraill

Dolenni Ychwanegol

Wikidata: Q20804690

Dyddiad cyhoeddi: 1970

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/