BRYNACH, sant (fl. diwedd y 5ed ganrif a dechrau'r 6ed).

Prif ffynhonnell y traddodiad am Frynach yw 'buchedd' a gyfansoddwyd yn ôl pob tebyg yn y 12fed ganrif ac a ddiogelir yn llawysgrif Cotton Vesp. A. xiv yn yr Amgueddfa Brydeinig.

Dengys y cyfoeth o fanylion lleol a geir yn y 'fuchedd' mai brodor o Gemaes yng ngogledd Penfro, bron y tu hwnt i amheuaeth, oedd yr awdur. Nid yw'r 'fuchedd' yn dweud dim am hanes blaenorol teulu Brynach, ond edwyn traddodiad Cymreig ef fel Brynach Wyddel. Wedi pererindod i Rufain ac aros rhai blynyddoedd yn Llydaw, glaniodd Brynach ar lannau Aberdaugleddau yn neheubarth Penfro. Symudodd oddi yno i lecyn ar afon Gwaun, ac wedi hynny ymlaen i lannau afon Nanhyfer. Gwnaeth ei breswylfa derfynol yn y fan lle saif heddiw bentref Nanhyfer ar lannau afon Caman sydd yn llifo i afon Nanhyfer. Arglwydd y rhan honno o'r wlad oedd Clechre, ond trosglwyddodd ef ran o'i diriogaeth i Frynach, ac yno y bu i'r sant fyw bywyd o feudwyaeth lem. Yn y rhan yma o ogledd sir Benfro y ceir y mwyafrif o'r mynachlogydd a sefydlwyd gan Frynach, ac y mae croes i'w gweld ym mynwent Nanhyfer a adnabyddir hyd heddiw (ond heb reswm digonol, hyd y gwyddys) fel Croes Fyrnach.

Dethlir gŵyl y sant hwn ar 7 Ebrill.

Awdur

• Hywel David Emanuel, (1921 - 1970)

Ffynonellau

• Baring-Gould a John Fisher, The Lives of the British Saints: the saints of Wales and Cornwall and such Irish saints as have dedications in Britain, i, 321-7
• Wade-Evans;, Vitae Sanctorum Britanniae et Genealogiae (Caerdydd 1944), 2-15
• Antiquity, 1945, 182-4
• An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire. VII-County of Pembroke (1925), 263
• Nash-Williams, The Early Christian Monuments of Wales (Caerdydd 1950), 197-200
• O'Hanlon, Lives of the Irish saints, with special festivals, and the commemorations of holy persons, compiled from calendars, martyrologies, and various sources relating to the ancient Church history of Ireland (1875), iv, 75-6

Darllen Pellach

• J. Young Evans, Buchedd Frynach a'i arwyrain (Pembroke County Guardian 1911)
• Erthygl Wicipedia: Brynach

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q2381536

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/