BAILEY (TEULU), Nantyglo, Aberaman, etc.

CRAWSHAY BAILEY (1789 - 1872), meistr gweithydd haearn, ac A.S.

Ganwyd Crawshay Bailey yn 1789 yn Great Wenham, Suffolk, mab ieuengaf Joseph (neu John) Bailey, Wakefield, swydd Efrog, a'i wraig Susannah, chwaer Richard Crawshay. Yn 12 oed daeth i Gyfarthfa, Merthyr Tydfil, at ei frawd Joseph Bailey a oedd eisoes yng ngwasanaeth ei ewythr, Richard Crawshay, yng ngwaith Cyfarthfa. Gadawodd yr ewythr £1,000 iddo yn ei ewyllys. Efallai iddo aros yn Cyfarthfa am beth amser wedi marw ei ewythr; nid oes sicrwydd iddo ymadael gyda'i frawd Joseph pan ddechreuodd hwnnw, gyda Matthew Wayne, weithio yn Nantyglo yn 1811 - eithr gwyddys iddo ddyfod yn bartner yng ngwaith Nantyglo pan ymadawodd Wayne yn 1820. O hynny ymlaen bu'r ddau frawd yn cydweithio i ddatblygu gwaith Nantyglo, ac, yn ddiweddarach, waith Beaufort. Yr oedd traddodiad yn ardal Rhymni fod y gwaith haearn yno yn perthyn iddo beth amser cyn 1825. Y mae papurau Crawshay yn y Llyfrgell Genedlaethol yn tueddu i gadarnhau hyn; ymddengys oddi wrthynt mai ei gefnder, William Crawshay, Llundain, perchennog gwaith Cyfarthfa ar y pryd, a rwystrodd Crawshay Bailey rhag parhau yn Rhymni. Crawshay Bailey a wnaeth y ffordd dram o Rymni i Fasaleg - ac awgryma hyn gysylltiad â gwaith Rhymni. Yn 1835, pan fu sasiwn y Methodistiaid Calfinaidd yn Salem, Nantyglo, rhoes Crawshay Bailey, a oedd yn eglwyswr, lety a chynhaliaeth i'r llywydd a phump o'r gweinidogion pennaf - gan ddangos trwy hyn, efallai, ei ddiolch i'r Methodistiaid am iddynt, yn eu sasiwn yn Nhredegar, 19 Hydref 1831, blwyddyn y cythrwfl ym Merthyr, benderfynu na allai un yn perthyn i undeb llafur fod yn aelod eglwysig.

Er ei fod ei hunan yn feistr haearn enwog, yr oedd gwahaniaeth rhyngddo a'r meistri eraill. Canfu ef y gellid disgwyl elw mawr o ddatblygu'r diwydiant glo yn Ne Cymru; prynodd ddarnau lawer o dir am eu pris amaethyddol - yn Aberaman, Aberpennar, a dyffryn Rhondda. Prynodd ystad teulu'r Mathewiaid yn Aberaman a'u plasty. Buasai disgynyddion Anthony Bacon yn byw yn y ty hwn; gan ysgutorion Anthony Bacon II y prynodd Crawshay Bailey yr eiddo (17 Chwefror 1837). Yr oedd rhai o'r haenau gorau'n bosibl o lo a haearn o dan y ddaear yn Aberaman ond heb i neb geisio eu gweithio hyd yn hyn; bu iddo yntau hefyd aros am tua naw mlynedd cyn gadael Nantyglo. Yn y cyfamser tyllid pyllau glo yn Cwmbach yn ymyl camlas Aberdâr. Pan oedd yn bryd i'r dyffryn gael rheilffordd ymunodd a Syr Josiah John Guest i gael pasio gweithred seneddol (1845) er mwyn gwneuthur ffordd haearn Aberdâr a'i chysylltu yn Navigation (Abercynon yn awr) â'r Taff Vale Railway. Gadawodd Nantyglo gan adael ei nai i ofalu am weithydd Nantyglo a Beaufort. Dechreuwyd gwneud pwll glo Aberaman a ffwrneisiau toddi haearn, etc. Agorwyd y ffordd haearn 1 Awst 1846, ac erbyn mis Mai 1847 yr oeddid yn pwdlo haearn am y tro cyntaf yn hanes Aberaman. Yn 1846 yr oedd Crawshay Bailey yn hyrwyddo ffurfio cwmni nwy Aberaman ac Aberdâr, yr oedd yn aelod o fwrdd iechyd Aberdâr o'i gychwyn yn 1854, ac fe'i dewiswyd yn siryf sir Frycheiniog yn 1850. Bu'n aelod seneddol dros fwrdeisdrefi Mynwy o 1852 hyd 1868.

Bu'n ddiwyd yn hyrwyddo'r mudiad i wneud rheilffyrdd. Heblaw'r ffordd dram o Rymni i Fasaleg, a ffordd haearn dyffryn Aberdâr, gwnaeth ffordd dram newydd o Beaufort a Nantyglo i Lanffwyst (i gysylltu â chamlas Aberhonddu a'r Fenni). Yn 1852 bu'n hyrwyddo gwneuthur ffordd haearn o'r Forest of Dean trwy Coleford, Trefynwy, a Brynbuga, i Bontypwl, etc.

Ar 2 Chwefror 1867 trosglwyddodd ystad Aberaman, ynghyd â'r pyllau glo, y gweithydd haearn a phriddfeini, y rheilffordd, etc., i'r Powell Duffryn Steam Coal Co. am £123,500, ac erbyn 1869-1870 yr oedd wedi gwerthu gweithydd Nantyglo a Beaufort hefyd. Bu farw yn Llanfoist House, 9 Ionawr 1872, gan adael unig fab, CRAWSHAY BAILEY II (1821 - 1887), a briododd Elizabeth, iarlles Bettina, unig ferch Jean Baptiste, iarll Metaxa. Gadawodd ef ddwy ferch: (1) Clara, a briododd William James Gordon Canning, Hartputy Court, swydd Gloster, a (2) Augusta Emily, a briododd William Carne Curre, Itton Court, sir Fynwy.

Awdur

Ffynonellau

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/

Mae'r Bywgraffiadur Cymreig yn cael ei ddarparu gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru a Chanolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru. Mae ar gael am ddim ac nid yw'n derbyn cymorth grant. Byddai cyfraniad ariannol yn ein helpu i gynnal a gwella'r wefan er mwyn i ni fedru parhau i gydnabod Cymry sydd wedi gwneud cyfraniad nodedig i fywyd yng Nghymru a thu hwnt.

Ewch i'n tudalen codi arian am ragor o wybodaeth.