REES, SARAH JANE ('Cranogwen'; 1839 - 1916), ysgolfeistres, bardd, golygydd, a sefydlydd 'Merched y De'

Ganwyd 9 Ionawr 1839 yn Llangrannog, Sir Aberteifi, merch capten llong. Cafodd ei haddysg i gychwyn mewn ysgol yn Llangrannog a gedwid gan un Hugh Davies, a ddysgodd iddi elfennau morwriaeth ac ychydig Ladin. Bu hefyd mewn ysgolion yn Aberteifi, Ceinewydd, Lerpwl, ac yn Llundain, lle yr aeth i ddysgu morwriaeth, pwnc y bu hi yn ei ddysgu, ynghyd â mathemateg, mewn ysgol yn Llangrannog a agorodd hi ei hun ac a fynychid gan wyr y môr, etc. Yr oedd yn un o hyrwyddwyr cyntaf dysgu system y tonic-solffa a daeth yn un o arholwyr lleol y Tonic Sol-fa College. Dechreuodd bregethu hefyd a bu'n darlithio llawer.

Enillodd y wobr am gân ar y testun, 'Y Fodrwy Briodasol,' yn eisteddfod genedlaethol Aberystwyth, 1865, gan guro 'Islwyn' a 'Ceiriog' yn y gystadleuaeth honno. Bu'n gyd-fuddugol yn eisteddfod genedlaethol y flwyddyn ganlynol ac enillodd y gadair mewn eisteddfod yn Aberaeron. Golygodd gylchgrawn i ferched, Y Frythones, 1878-91. Yn 1901 cychwynnodd y mudiad a elwir 'Undeb Dirwestol Merched y De.'

Bu farw 27 Mehefin 1916. Coffeir ei gwaith gan 'Ysgoloriaeth Cranogwen' yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth.

Nodyn golygyddol 2020:

Bu Cranogwen yn cyd-fyw am ugain mlynedd olaf ei hoes gyda'i chymar, Jane Thomas, yn Llangrannog.

Awdur

• Syr William Llewelyn Davies, (1887 - 1952)

Ffynonellau

• Sarah Jane Rees, Caniadau Cranogwen (Dolgellau 1870)
• Sarah Rowlands, NLW MS 2142D: Cranogwen
• David Glanaman Jones, Cofiant Cranogwen (Caernarfon 1932)

Darllen Pellach

• Beryl H. Griffiths, Mamwlad (Gwasg Carreg Gwalch Llanrwst 2016), tt.59-85
• Death of Caranogwen, The Carmarthen Journal and South Wales Weekly Advertiser , 30 June 1916, t.5
• Cranogwen - menyw o flaen ei hamser, gwefan Ysgol Penboyr
• Elen Haf Jones, Bywyd a gwaith Cranogwen: O forwr i fardd, a llawer mwy …, blog Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 15 Mawrth 2019
• Jane Aaron, Cranogwen (Caerdydd 2023)
• Erthygl Wicipedia: Sarah Jane Rees (Cranogwen)

Delweddau

• John Thomas, Sarah Jane Rees, 'Cranogwen'
• LlGC: Cranogwen

Dolenni Ychwanegol

• Archifau LlGC: NLW ex 2935: Cerddi i Maggie Eurona gan Cranogwen, [1905]
• VIAF: 13694235
• Wikidata: Q7422438

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC-RUU/1.0/