STANLEY, Syr HENRY MORTON, gynt ROWLANDS, JOHN (1841 - 1904), arloesydd canolbarth Affrica

Nid oes fawr a wnelo ei yrfa, hynod iawn, â Chymru - gŵyr pawb iddo yn 1871 (ac yntau ar y pryd yng ngwasanaeth y New York Herald) ddod o hyd i David Livingstone yn Ujiji; iddo yn 1874 groesi canolbarth Affrica o ddwyrain i orllewin, a bwrw seiliau'r dominiwn Belgaidd ar lannau Congo; ac iddo drachefn (1887), wrth chwilio am Emin Pasha, ddarganfod tiroedd na wyddid amdanynt ond a ddaeth yn ddiweddarach yn 'British East Africa.' Adroddodd ef ei hun y teithiau hyn yn ei How I found Livingstone , 1872; Through the Dark Continent, 1878; ac In Darkest Africa, 1890; My early travels and adventures in America and Asia , 1895. Sgrifennodd hefyd Autobiography, a gyhoeddwyd gan ei weddw yn 1909. Y mae hefyd ysgrif lawn arno (gan Sidney J. Low) yn yr ail atodiad i'r D.N.B., ac amryw gofiannau eraill, gan gynnwys Hanes Bywyd Henry M. Stanley (Dinbych, 1890), a llyfr nid cwbl ddibynnol gan gâr iddo, Cadwalader Rowlands, Henry M. Stanley … his Life from … 1841 to … 1871 (Llundain, 1872).

Bu ei dras a'i yrfa fore'n bwnc dadlau am amser maith - gellir priodoli llawer o hynny i'w hwyrfrydigrwydd ef ei hunan i ddadlennu'r ffeithiau. Haerai rhai yn America mai ym Missouri y ganed ef. Cyhoeddwyd yn 1875 The Birth, Boyhood, and Younger Days of Henry M. Stanley, a South Wales Hero, gan Thomas George, a'i galwai ei hunan 'an old playmate'; dywed hwn mai Howell Jones oedd gwir enw Stanley, mai mab oedd i Josuah Jones, llyfr-rwymwr yng Nghenarth, ac mai yn Ysgar 'ym mhlwy Betws' (Betws Iwan?) y ganwyd ef. Ar y llaw arall, hawliai Cadwalader Rowlands a'r cofiannydd Cymraeg ef i Ogledd Cymru. Chwalwyd y dadleuon hyn pan ymddangosodd yr hunangofiant, a sgrifennwyd yn hwyrddydd ei fywyd, ac yntau (chwedl ei ragymadrodd) bellach wedi ymado â balchder a swildod. Manyla Stanley yn hwn ar hanes 15 mlynedd cyntaf ei fywyd. Fe'i ganwyd 29 Mehefin 1841 mewn bwthyn o fewn terfynau castell Dinbych, yn fab i John Rowlands a'i wraig Elizabeth (Parry), merch i gigydd yn y dref), bedyddiwyd ef yn Nhremeirchion meddai'r D.N.B., ond yn eglwys Ilar yn Ninbych meddai Cadwalader Rowlands. Bu farw ei dad yn 1843, a gwrthododd ei daid, John Rowlands, o'r Llys, Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch, ofalu amdano, felly tylwyth ei fam a'i magodd. Aeth hithau i Lundain (ac ailbriododd), a thua'r 6 oed cymerwyd ef i dloty Llanelwy. Cafodd galedi mawr yno, a thua'r 15 oed (ar ôl rhoi curfa i'r meistr) dihangodd, a bwriodd beth amser yn Brynffordd, yn is-athro mewn ysgol dan gefnder iddo; wedyn aeth i weithio ar fferm modryb iddo yn Nhremeirchion. Ar ôl mynd i Lerpwl, cafodd le fel 'cabin-boy' ar long i New Orleans, lle y mabwysiadwyd ef gan ŵr o'r enw Henry Stanley, y cymerth ei enw. Bu'n ymdreiglo o swydd i swydd - yn filwr yn Rhyfel Cartrefol U.D.A., yn forwr yn llynges U.D.A., etc. Newyddiadurwr ('gohebydd arbennig') oedd pan ddaeth y trobwynt yn ei fywyd.

Wedi tyfu i'w enwogrwydd y priododd, 12 Gorffennaf 1890, yn abaty Westminster, â Dorothy Tennant o Cadoxton Lodge, Castell Nedd. Bu am gyfnod (1895-1900) yn aelod seneddol dros North Lambeth, ond nid ymddiddorai mewn gwleidyddiaeth. Yn hwyr iawn o ddydd (1899) urddwyd ef yn farchog - oeraidd oedd teimladau rhai cylchoedd tuag ato (gweler y sylwadau ar ddiwedd yr ysgrif yn y D.N.B. am rai o'r rhesymau). Bu farw 10 Mai 1904; dymunai gael ei gladdu yn ymyl Livingstone yn abaty Westminster, eithr gomeddwyd hynny, ac yn Pirbright, gerllaw ei gartref, y claddwyd ef.

Cywiriad 1970:

Y mae'n eglur oddiwrth ei hunangofiant mai ef yw'r John, mab anghyfreithlon John Rowland, Llys Llanrhaeadr, ffermwr, ac Elisabeth Parry o'r Castell a fedyddiwyd ar 19 Chwefror 1841, yn ôl cofrestr plwy Dinbych.

Ymddengys felly mai 28 Ionawr 1841 yw dyddiad mwyaf tebygol ei eni.

Cywiriad 1997:

Mae ymchwil newydd wedi datgelu llawer ar gymhlethdod personoliaeth Stanley ac ar rai manylion bywgraffyddol. Gweler yn fwyaf arbennig Emyr Wyn Jones , Sir Henry M. Stanley: the enigma (1989), Henry M. Stanley: pentewyn tân a'i gymhlethdod phaetonaidd (1992), Flintshire Historical Society journal, 33 (ar James Francis yr ysgolfeistr), Traethodydd, 1991 (ar Cadwalader Rowlands), Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 28 (ar ei dad tybiedig); Richard Hall, Stanley: an adventurer explored (1974).

Ffantasïwr a chelwyddgi patholegol oedd Stanley ac ni ellir dibynnu ar nifer o “ffeithiau” yn ei hunan-gofiant. Cadarnheir 28 Ionawr 1841 yn ddyddiad ei eni ond nid John Rowlands (ieu.), Y Llys, a'i 'wraig' Elizabeth Parry oedd ei rieni. Dadleuir yn NLWJ 28 mai James Vaughan Horne, cyfreithiwr yn Nynbych, oedd y tad. Nid oes sail i'r stori am ei wrthodiad gan ei 'dad', John Rolant, nac ychwaith am hanes y caledi a'r creulondeb yn y Wyrcws, y gosfa a roes i'w athro cas, a'r ffoi, gyda chyfaill, yn union wedyn. Bu farw John Rowlands 24 Mai 1854 (nid 1843), yn 39 mlwydd oed. Nid oedd y bywgraffydd Cadwalader Rowlands yn 'gâr' i Stanley ac y mae i'w fywgraffiad fwy o werth nag a honnwyd.

Awdur

• Syr William Llewelyn Davies, (1887 - 1952)

Ffynonellau

• At y llyfrau a enwyd, ychwaneger
• A. J. A. Symons, H. M. Stanley (London 1933)
• Jakob Wasserman, H. M. Stanley - Explorer (London 1932), cyfieithiad o'r Almaeneg
• Emyr Wyn Jones, Sir Henry M. Stanley the enigma (Dinbych 1989)
• Henry M. Stanley, pentewyn tân a'i gymhlethdod phaetonaidd (Dinbych 1992)
• 'Sir Henry M. Stanley's Schoolmaster: The Vindication of James Francis', Journal of the Flintshire Historical Society, 33
• 'Cadwalader Rowlands, Bywgraffydd cyntaf Syr Henry M. Stanley', Y Traethodydd, 1991
• 'Stanley: The mystery of three fathers', Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru 28
• Richard Hall, Stanley an adventurer explored (Llundain 1974)

Darllen Pellach

• Emyr Wyn Jones, Henry M. Stanley a'i Wrth-Gymreictod, Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 39 (1990), tt. 107-122
• Emyr Wyn Jones, James Francis o Lanelwy: Cywiro'r Maith Gamwri, Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 38 (1989), tt. 71-86
• Howard Huws, Henry Morton Stanley: Y Cyfandir Tywyll (Llandysul 2020)
• King Leopold II: The Forgotten Genocide in the Congo
• Was Henry Morton Stanley involved in genocide?
• Felix Driver, Stanley, Sir Henry Morton (1841–1904), Oxford Dictionary of National Biography
• Edward Marston, How Stanley wrote "In darkest Africa.": A trip to Cairo and back (London 1890)
• J. F. Packard, Stanley and the Congo: explorations and achievements in the wilds of Africa of Henry M. Stanley (Philadelphia c.1884)
• The American testimonial banquet to Henry M. Stanley in recognition of his heroic achievements in the cause of humanity, science & civilization (London 1890)
• A. J. Mounteney-Jephson, Emin Pasha and the rebellion at the Equator: a story of nine months' experiences in the last of the Soudan provinces (London 1890)
• A. J. Wauters, Stanley's Emin Pasha expedition (London 1890)
• Charles H. Jones, Livingstone's and Stanley's travels in Africa (New York 1881)
• J. T. Headley, Willis Fletcher Johnson, Stanley's wonderful adventures in Africa (Edgewood Publishing Co. 1889)
• J. T. Headley, The achievements of Stanley and other African explorers (Hubbard Bros. 1878)
• Erthygl Wicipedia: Henry Morton Stanley

Gweithiau

• Henry Morton Stanley, J. F. Packard, Stanley in the wilds of Africa: a complete record of the great explorations in the heart of the dark continent by Henry M. Stanley embracing how he found Livingstone (Cincinnati 1879)
• Henry Morton Stanley, My early travels and adventures in America and Asia (London 1895), Vol.I
• Henry Morton Stanley, My early travels and adventures in America and Asia (London 1895), Vol.II
• Henry Morton Stanley, Hanes bywyd Dr. Livingstone (Caernarfon 187-?)

Delweddau

• LlGC: H. M. Stanley
• London Stereoscopic Company, Discoverer of Livingstone
• John Thomson, Mr. H. M. Stanley
• LlGC: H. M. Stanley
• John Fergus, Henry M. Stanley
• Walery Ltd., Henry M. Stanley
• LlGC: Mr. H. M. Stanley the African traveller
• LlGC: H. M. Stanley, 1874-7
• LlGC: H. M. Stanley the great African explorer
• Vanity Fair: "He found Livingstone", 1872
• LlGC: Henry Morton Stanley's grave

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 27071894
• Wikidata: Q171421

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC-RUU/1.0/