BLAKE, LOIS (1890 - 1974), hanesydd a hyrwyddwraig dawnsio gwerin Cymru

Ganwyd Lois Blake yn Streatham, Llundain, ar 21 Mai 1890 yn ferch i Amy (née Dickes) a Henry Fownes Turner. Ei henw bedydd oedd Loïs Agnes Fownes Turner. Ar ôl marwolaeth ei mam (a hithau'n dair oed) fe'i magwyd gan ei modryb a'i hewythr Mary a James Watt. Cafodd addysg fonedd gynhwysol a theithiodd Ewrop yn helaeth.

Gwasanathodd fel nyrs yn y Rhyfel Mawr, yn Serbia, Romania a Rwsia; bu hefyd yn coginio ac yn gyrru modur ar faes y gad. Ym 1917 priododd â Leonard James Blake, peiriannydd a phensaer morwrol. Cawsant ddau o blant, James (1918-1945) a Felicity (1920-2013).

Ar ôl cyfnodau yn Llundain a Lerpwl, ymgartrefodd Lois a'i gŵr yn 1930 ym Melysfan, Llangwm, ger Corwen, Sir Feirionnydd, ac yn 1950 symudasant oddi yno i Gorwen i fyw. Bu farw Leonard ym 1959 ac ym 1960 gadawodd Lois Gymru a symud i fyw gyda'i merch Felicity ym Mryste, ac oddi yno i Marshfield ger Chippenham.

Roedd y blynyddoedd a dreuliodd Lois Blake yn Llangwm yn gyfnod allweddol yn hanes dawnsio gwerin Cymru. Bryd hynny roedd dylanwad ymneilltuaeth yn drwm ar gefn gwlad Cymru ac ystyriwyd dawnsio gwerin yn bechadurus a gwaith y diafol. Ychydig iawn o'r werin bobl oedd yn ymwybodol o'r cyfoeth o ddawnsiau a feddai Cymru. Roedd Lois Blake yn aelod brwdfrydig o'r EFDSS (English Folk Dance and Song Society), ac wedi symud i Gymru arfaethai ychwanegu dawnsiau gwerin Cymru i'w repertoire. Er mawr siom iddi doedd neb, ar wahân i'r sipsiwn, yn ymwybodol o'n dawnsiau na chwaith yn eu hymarfer. Gyda chefnogaeth Mr David Williams, prifathro ysgol gynradd Llangwm, aeth ati i ddysgu dawnsiau syml i blant yr ysgol. Yna, fe aeth Lois Blake ati o ddifri i ymchwilio a dysgu cymaint a fedrai am y traddodiad o ddawnsio gwerin yng Nghymru. Cafodd gefnogaeth a chymorth amhrisiadwy oddi wrth W. S. Gwynn Williams (Llangollen), Ceinwen Thomas (merch Margretta Thomas a gofiai ddawnsiau Nantgarw) a nifer o ddawnswyr, athrawon ymarfer corff a haneswyr. Dyma wraig a fynnai fwrw'r maen i'r wal, ac fe aeth ati'n ddiymdroi i ddysgu pob peth am draddodiad coll y ddawns werin yng Nghymru a darganfod trysorau; yn eu mysg dawnsiau ffair Nantgarw, dawnsiau Llangadfan, dawnsiau Llanofer a nifer fawr o ddawnsiau oedd yn llechu mewn casgliadau Saesneg megis rhai Hugh Mellor, John a Henry Playford a John Walsh.

Ym 1948 gwahoddodd Gwennant Gillespie, Trefnydd yr Urdd, Lois Blake i gwrs preswyl ym Mhantyfedwen (y Borth) i ddysgu dawnsiau gwerin Cymru i'r swyddogion, ac felly esgorwyd ar berthynas hir a chynhyrchiol yr Urdd â dawnsio gwerin dan arweiniad Lois Blake. Flwyddyn yn ddiweddarach ym 1949 ffurfiwyd Cymdeithas Ddawns Werin Cymru, gyda Lois Blake yn llywydd, swydd a ddaliodd hyd ei marwolaeth ym 1974, a gwasanaethodd y Gymdeithas gydag ymroddiad llwyr. Roedd hefyd yn arlunydd ac yn artist ardderchog, a bu'n darlunio llawer o gyhoeddiadau cynnar y Gymdeithas Ddawns yn ogystal â chynllunio cardiau cyfarch. Parhaodd trwy'r cyfnod hwn i ymchwilio a darganfod dawnsiau. Bu hefyd yn cyfansoddi dawnsiau ei hun, ac mae amryw ohonynt yn boblogaidd ac yn rhan o repertoire cwmnïau dawns yng Nghymru a thu hwnt, megis 'Pont Caerodor', 'Y Gelynnen' a 'Robin Ddiog'. Bu'n beirniadu dawnsio gwerin yn eisteddfodau'r Urdd a'r Genedlaethol droeon. Ym 1960 yn Eisteddfod Genedlaethol Caerydd derbyniwyd Lois Blake i'r Orsedd, ac ym 1979 cyflwynodd Cymdeithas Ddawns Werin Cymru Dlws Coffa Lois Blake yn wobr am y brif gystadleuaeth ddawnsio gwerin yn yr Eisteddfod Genedlaethol.

Bu Lois Blake farw yn Marshfield, Swydd Gaerloyw, ar 19 Tachwedd 1974 yn 84 mlwydd oed. Cynhaliwyd y gwasanaeth angladdol yn eglwys Marshfield. Yn ystod y gwasanaeth chwaraewyd un o'o hoff alawon, sef 'Meillionen' (dawns llys araf a gosgeiddig). Cludwyd ei gweddillion i Amlosgfa Haycombe, Caerfaddon ar 22 Tachwedd.

Awdur

• Eiry Palfrey

Ffynonellau

• Llythyrau personol Lois Blake trwy law ei merch Felicity Blake ac Amgueddfa Werin Sain Ffagan
• Nifer o gyfrolau o Dawns: Cylchgrawn Cymdeithas Ddawns Werin Cymru, gan gynnwys 1974-75, 1977-78, 1987-88, 2001
• Emma Lile, Troed yn ôl a throed ymlaen: dawnsio gwerin yng Nghymru (Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru 1999)
• Robin Gwyndaf, 'Lois Blake: Arloeswraig Dawnsio Gwerin yng Nghymru' yn Ar lafar ei wlad (Gwasg Carreg Gwalch Llanrwst 2002)

Darllen Pellach

• Dawnsio, Gwefan Swyddogol Cymdeithas Dawns Werin Cymru
• Eiry Palfrey, 'Lois Blake (1890-1974)', Cydymaith i Gerddoriaeth Cymru (Talybont 2018), t.207
• Erthygl Wicipedia: Lois Blake

Delweddau

• Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd, Aberdar 1961

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q61108037

Dyddiad cyhoeddi: 2019-02-27

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/