THOMAS, IORWERTH RHYS (1895 - 1966), gwleidydd

Ganwyd 22 Ionawr 1895 yn fab i David William Thomas, Cwm-parc, Morgannwg. Derbyniodd addysg mewn ysgol gynradd, ac yn 1908, ac yntau'n 13 oed, dechreuodd weithio ym mhwll Dâr, Cwm-parc. Mynychodd ddosbarthiadau nos mewn economeg a hanes er mwyn gwella ar ei addysg, ac ymunodd â'r Blaid Lafur yn 1918. Fe'i dyrchafwyd i swydd checkweighman yng Nghwm-parc yn 1922. Bu'n flaenllaw yn Ffederasiwn Glowyr De Cymru ac yn Undeb Cenedlaethol y Glowyr (NUM) am fwy na 30 mlynedd, a daliodd nifer o swyddi yng nghyfrinfa'r Parc a'r Dâr, y fwyaf o fewn maes glo de Cymru. Fe'i dedfrydwyd i garchar am dri mis yn ystod streic y glowyr yn 1926 fel cadeirydd cyfrinfa'r Parc a'r Dâr ar ôl iddo gymryd rhan mewn cyffro diwydiannol. Etholwyd ef yn aelod o Gyngor Dinesig y Rhondda yn 1928, cadeiriodd nifer o'i bwyllgorau a gwasanaethodd fel cadeirydd y cyngor yn 1938-39. Parhaodd yn aelod hyd 1951. Gwasanaethodd hefyd ar nifer o gyd-bwyllgorau diwydiannol Cymru, a bu'n aelod o Fwrdd Trydan De Cymru rhwng 1947 ac 1949.

Yn 1950 etholwyd ef yn aelod seneddol (Llafur) dros Orllewin y Rhondda fel olynydd Will John, a daliodd i gynrychioli'r etholaeth hon hyd at ei farwolaeth yn 1966. Yr oedd ganddo ddiddordeb arbennig mewn materion economaidd a diwydiannol. Bu'n elyn cyson i genedlaetholdeb Cymreig ac ymladdodd yn ddygn yn erbyn mudiad Senedd i Gymru yn y 1950au. Ymosododd yn gyhoeddus ar Blaid Cymru ar nifer o achlysuron, ac yn Hydref 1965 yr oedd yn hallt ei feirniadaeth o argymhellion adroddiad Hughes-Parry ar statws yr iaith Gymraeg. Yn 1960 cefnogodd fesur y llywodraeth Geidwadol i agor y tafarndai ar y Sul.

Priododd yn Hydref 1920 Annie Mary, merch D.J. Davies. Bu hithau hefyd yn weithgar yng ngwleidyddiaeth Lafur yr ardal, a bu farw yng Ngorffennaf 1956. Bu iddynt un mab ac un ferch. Bu yntau farw 3 Rhagfyr 1966 yn ei gartref, 94 Park Road, Cwm-parc.

Awdur

• Dr John Graham Jones

Ffynonellau

• Who was who?
• Dod's Parliamentary Companion
• The Times a Western Mail, 5 Rhagfyr 1966
• Mynegai Bywgraffyddol W. W. Price

Darllen Pellach

• Archifau LlGC: Renew Your Faith in the Labour Government... Vote for Iorwerth R. Thomas on Thursday, 23rd February, 1950. Your Labour Candidate

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q6063957

Dyddiad cyhoeddi: 1997

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/