EDWARDS, THOMAS ('Caerfallwch'; 1779 - 1858), geiriadurwr

Ganwyd, mwy na thebyg yn y Felinganol, yn nhref-ddegwm Caerfallwch, ym mhlwyf Llaneurgain (Northop), Sir y Fflint, yn 1779, a'i fedyddio yn Llaneurgain 5 Mawrth 1780, mab i Richard a Margaret Edwards. Rhwymwyd ef yn 14 oed yn brentis i gyfrwywr yn yr Wyddgrug, ar ôl ychydig addysg mewn ysgol ramadegol yn Llaneurgain. Câi gyfle yn nhy ei feistr i ddarllen newyddiaduron a llyfrau Saesneg. Ar ddiwedd ei brentisiaeth cerddodd ef a chyfaill iddo i Lundain i geisio gwaith, ond bu raid dychwelyd adref ar draed dan gardota, heb gael gwaith. Yn 1800 neu 1801 priododd Margaret Jones, Trellyniau, Helygen, ac â'r gynhysgaeth a oedd ganddi hi cychwynnodd fusnes cyfrwywr yn Llaneurgain, ond methu a wnaeth. Yn 1802 cafodd le fel ysgrifennydd mewn gwaith glo yn yr ardal. Wedi marw'i wraig ymbriododd yr ail waith â Miss Wynne, Llaneurgain, yn 1803. Yn 1806 symudodd ef i swydd dan gwmni'r gwaith glo yn Llundain, ac yn 1815 cafodd swydd dan N. M. Rothschild, a ddaliodd hyd ddiwedd ei oes. Yn 1816 priododd ei drydedd wraig, Miss Webster o'r Fynachlog, Llaneurgain. Teithiodd droeon i Ewrop dros Rothschild, ac yn 1830 bu dros ddau fis yn yr Almaen yn ymchwilio i annhrefn yng nghyfrifon rhai o'r pendefigion â'r cwmni. Derbyniodd £1,000 yn anrheg ganddynt. Bu farw yn Llundain, 4 Gorffennaf 1858, a'i gladdu ym mynwent Highgate.

Ymddiddorodd ar hyd ei oes yn yr iaith Gymraeg, ac mewn cerddoriaeth. Cyfrannodd lawer i'r cyfnodolion megis Y Gwyliedydd, Seren Gomer, Goleuad Cymru, Cymro Llundain, dan y ffugenwau 'T. ap Edwart ap Eurgain,' 'Zabulonun,' 'Caerfallwch.' Yn Y Gwyliedydd (1829-30) cyhoeddwyd 'Darlith ar Fwnai, etc.' ganddo, 'a draddodwyd ger gwydd Cymdeithas y Cymreigyddion yn Nghaerludd, Nos Iau, Gorphenaf 1af., 1830.' Cyfansoddai farddoniaeth yn null Pughe (gweler dwy gân yn Ceinion Awen y Cymry, 121-4). Ceir tonau o'i waith, er enghraifft yn Seren Gomer, v, 224; vi, 64. Ond ei lafur pennaf oedd ceisio cyfoethogi'r Gymraeg â geiriau newydd er mwyn gallu trin yn yr iaith yr agweddau newydd ar wybodaeth, mewn gwyddoniaeth yn arbennig. Yn 1845 cyhoeddodd lyfr, Analysis of Welsh Orthography. Dadansoddir yr iaith yn null Pughe; disgrifir treigliadau cytseiniol a chyfnewidiadau llafariaid; eglurir defnydd ac ystyr rhagddodiaid ac ôlddodiaid. Fe'i cyhoeddwyd drachefn yn ei brif waith, Geirlyfr Saesoneg a Chymraeg, An English and Welsh Dictionary (Holywell, Printed & published by P. M. Evans, MDCCL). Mae yn hwn luoedd o eiriau a luniodd ef ei hun i gyfateb i dermau newydd yn y gwahanol wybodau yn Saesneg. Ymhen can mlynedd ar ei ôl ceisir gwneud yr un peth gan bwyllgorau. Ymddengys mai 'Caerfallwch' ei hun a greodd y gair 'pwyllgor' ('from pwyll, deliberation; and cor, assembly, company').

Yr oedd 'Caerfallwch' yn un o'r aelodau o eglwys Jewin (Llundain) a fwriwyd allan gan awdurdodau'r Methodistiaid Calfinaidd am gefnogi rhyddfreiniad y Pabyddion.

Awdur

• Yr Athro Emeritus Henry Lewis, (1899 - 1968)

Ffynonellau

• Josiah Thomas Jones, Geiriadur Bywgraffyddol o Enwogion Cymru (Aberdâr 1867-70), i, 229-30
• Y Gwyddoniadur Cymreig (1889–96), ail arg., iv, 631 DE
• Geirlyfr Bywgraffiadol o Enwogion Cymru (1870), 281-2
• Cofrestri'r Eglwys yng Nghymru yn Ll.G.C.
• Archifau LlGC: NLW MS 1577C: Miscellany

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 19509735
• Wikidata: Q7789287

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/