GUTUN OWAIN, sef Gruffudd ap Huw ab Owain, uchelwr

Uchelwr o blwyf Dudlust ym maenor y Traean yn arglwyddiaeth Croesoswallt; perchen tir yn y plwyf nesaf hefyd, sef Llanfarthin - dywedir mai yn eglwys y plwyf hwnnw y claddwyd ef. Yr oedd yn ddisgybl yng nghelfyddyd cerdd dafod i Dafydd ab Edmwnd. Tyfodd yn bencerdd, ac nid rhyfedd iddo ganu'n orchestol, megys ei feistr yntau, ar fesurau celfydd. Daeth yn ysgolhaig ac yn achwr o fri hefyd, a dengys ei ysgriflyfrau, a erys hyd heddiw yn y llyfrgelloedd, beth oedd pynciau ei ddysg. Bu'n ddiwyd yn croniclo hanes, ac yn amlhau mewn llaw gain gopïau lawer o'r hen frutiau, o hanes bonedd a bucheddau'r saint, o ddoethineb yr Hen Gymry, o Ramadegau'r Penceirddiaid, o lyfrau meddyginiaeth a seryddiaeth, ac o lyfrau achau teuluoedd uchelwaed.

Cyfeirir ato weithiau fel hanesydd dinas Basing ac Ystrad Fflur. Nid ydys wedi cael praw iddo ymweled â'r fynachlog yng Ngheredigion, ond gwyddys iddo aros yn ninas Basing, ac iddo ysgrifennu, yno ond odid, ei ran o Lyfr Du Basing (NLW MS 7006D ), sef cyfran helaeth o'r Brut a elwir yn Frut Tysilio, a'r cwbl o Frut y Saeson hyd 1461. Ceir ganddo mewn llyfr arall o'i law gopi o Frut y Brenhinedd ac o Ystoria Dared, a thybir mai ef yw awdur yr aralleiriad o Frut y Tywysogion a'r cronicl o hanes yr amserau hyd 1471 a geir yn yr un llawysgrif. Ef hefyd biau'r copi cynharaf o'r Llyfr Arfau yn Gymraeg, ac o'r Gramadeg sy'n cynnwys deddfiadau Dafydd ab Edmwnd ac eisteddfod Caerfyrddin. Gramadeg Gutun Owain a'i ddosbarth ar y cynganeddion a mesurau cerdd dafod a fu'n sylfaen i ramadegau penceirddiaid yr 16eg ganrif. Erys un llyfr achau, o laweroedd o'i waith, a thystia mynych gyfeiriadau achwyr diweddarach ato mai ef oedd eu sail ar achau Powys a Gwynedd a'r Gororau, megys ag yr oedd hefyd yn un o brif awdurdodau'r comisiwn a benodwyd i olrhain bonedd y brenin Harri VII.

Dywed hen gofnod fod Gutun yn y byd yn ystod teyrnasiad Edward IV. Honnir hefyd iddo fynd gyda'i athro Dafydd ab Edmwnd i eisteddfod Caerfyrddin yn 1451. Os gwir hyn, rhaid mai llanc ieuanc iawn oedd ar y pryd. Ni ellir bod yn sicr o gwbl ynghylch y dyddiad nesaf a roddir gan rai i waith o'i eiddo. Digwydd y dyddiadau 1455 a 1456 dan ei law yn y gwaith dan sylw, ond dichon mai copi yw'r frawddeg o gofnod yn yr ysgriflyfr gwreiddiol. I gyfnod diweddarach yn y ganrif y perthyn y gweithiau o'i eiddo y gellir eu dyddio'n bendant. Cyfansoddodd farwnadau y gellir eu priodoli i amryw flynyddoedd rhwng 1484 a 1498. Canodd hefyd gywyddau ac awdlau i ddau o abadau Llanegwestl, sef Sion ap Rhisiart a'i olynydd Dafydd ab Ieuan ab Iorwerth. Nid oes hysbysrwydd pryd y dyrchafwyd y naill na'r llall i'r abadaeth, ond gwyddys i dymor Dafydd ddyfod i ben pan gysegrwyd ef yn esgob Llanelwy yn 1500, ac wrth olrhain ei ach mewn llyfr achau cyfeirir ato gan y bardd fel 'Esgob.' Ysgrifennwyd y llyfr yma felly naill ai yn y flwyddyn 1500, neu'n fuan wedyn. Prawf hyn yn derfynol i'r bardd fyw i weld y flwyddyn honno, a'i fod wrth ei waith bryd hynny. A gafodd ef weld rhai o flynyddoedd cyntaf y ganrif newydd nid oes dystiolaeth, ond gan na cheir ganddo farwnad i'r esgob Dafydd a fu farw yn 1503, tybiaf nad anghywir fyddai gosod cyfnod ei ganu a'i weithgarwch rhwng 1460 a 1500-03.

Fel prydydd, yr oedd Gutun Owain yn feistr ar ei grefft. Barddoniaeth llys yw'r cwbl o'i waith - cywyddau gofyn a dyfalu, cywyddau mawl a marwnad. Nid gwych pob cerdd o'i eiddo, ond y mae camp ar ei farwnadau a'i gywyddau clod - clod am ddysg, am ddoethineb, am ddewrder. Ond o bob dawn, haelioni a pherchentyaeth deilwng oedd bennaf ganddo. Y mae ei athrylith yn eglur yn herwydd dychymyg cywrain a throadau a dyfaliadau barddonol, a'i awen yn ddigamsyniol yn angerdd ei gerdd glod i ddoniau bardd ac abad ac uchelwr.

Awdur

• Thomas Roberts, (1885 - 1960)

Ffynonellau

• J. Y. W. Lloyd, History of the Princes, the Lords Marcher, and the Ancient Nobility of Powys Fadog, iii, 388
• Bulletin of the Board of Celtic Studies, iv, 207-21, xv, 99-109
• Archifau LlGC: Peniarth MS 128: Llyfr Edward ap Roger (86)
• J. Gwenogvryn Evans, Reports on Manuscripts in the Welsh Language (Historical Manuscripts Commission 1898–1910)
• Handlist of Manuscripts in the National Library of Wales
• Acton Griscom, 'The "Book of Basingwerk" and Ms. Cotton Cleopatra B.V I-II', Y Cymmrodor, xxxv, 49-116
• Acton Griscom, 'The "Book of Basingwerk" and Ms. Cotton Cleopatra B.V III', Y Cymmrodor, xxxvi, 1-33
• E. J. Jones, Medieval heraldry; some fourteenth century heraldic works (1943)
• E. J. Jones, 'Medieval Heraldry,' Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1942, 198-205
• G. J. Williams, Gramadegau'r Penceirddiaid (1934)
• Gorchestion Beirdd Cymru (1773, 1864), 2il arg., 199-223
• E. Bachellery, L'Oeuvre Poétique de Gutun Owain (Paris 1950)

Darllen Pellach

• Erthygl Wicipedia: Gutun Owain

Gweithiau

• Archifau LlGC: Peniarth MS 129: Llyfr achau Gutun Owain
• Archifau LlGC: NLW MS 3026C: Calendar, a treatise on urine, etc.
• Archifau LlGC: NLW MS 7006D: Llyfr du Basing

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q5621953

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/