MORGAN, Syr, THOMAS (1604-1679), milwr

Ganwyd yn 1604, yn fab ac aer Lewis Morgan, Llangattock, sir Fynwy (nid brawd Syr Henry Morgan fel y dywedir yn Clark, Limbus Patrum, 315, eithr ei nai, y mae'n debyg). Etifeddodd diroedd yn sir Fynwy a daeth i feddiant o rai eraill, eithr treuliodd y rhan fwyaf o'i oes yn Lloegr a thros y môr. Yn 16 oed, heb wybod fawr ddim ond Cymraeg ar y pryd, ymunodd â llu gwirfoddol a Phrotestannaidd Syr Horace Vere a ymladdodd yn y Rhyfel 30 Mlynedd; hyd 1643 yr oedd yn ymladd ar ran y Protestaniaid o dan Bernhard o Weimar ac arweinwyr eraill - gyda Fairfax, Monck, ac eraill a oedd i fod, yn ddiweddarach, yn gydfilwyr ag ef yn y Rhyfel Cartrefol ym Mhrydain. Yn hwnnw, bu'n ymladd o dan Fairfax yng ngogledd Lloegr, 1643-4, ac yna yn y de-orllewin, lle y daeth yn llywiawdr Caerloyw (18 Mehefin 1645); bu hefyd yn cynorthwyo i gymryd Casgwent (Hydref 1645) a Henffordd (22 Rhagfyr 1645) a gwnaeth amryw gyrchoedd ar sir Fynwy - yn ystod y cyrchoedd hyn bu'n abl i roddi rhyw fesur o atal ar yr ymdrechion a wneid i gael atgyfnerthion i fyddin y brenin, a chael, yn hytrach, rai o'r newydd i ymuno â phlaid y Senedd. Ar ôl bod yn helpu i orchfygu'r fyddin Frenhinol olaf a oedd ar faes y gad - yn Stow-on-the-Wold (22 Mawrth 1646) - dychwelodd i sir Fynwy, yn ben-cadfridog, i gymryd rhan yng ngwarchae Rhaglan lle y bu llythyru bywiog rhyngddo ef a'r marcwis Worcester. Bu peth helynt ymhlith ei filwyr pan ryddhawyd hwynt o'r fyddin yng Nghaerloyw yn 1647, eithr siomodd Morgan obeithion brenhinwyr trwy gario allan mewn modd teyrngarol a chywir orchmynion y Senedd. Ar gais Monck fe'i danfonwyd i Sgotland yn 1651 gyda chatrawd o feirchfilwyr. Bu yno chwe blynedd (gan ddyfod yn ' major-general') hyd nes y cafodd ei alw yn ei ôl i ymladd - o dan Syr W. Lockhart, mewn enw - yng nghyrch y Dunes (1657-8); enillodd enw da iawn iddo'i hun yn yr ymladd hwnnw. Wedi iddo ddod yn ôl cafodd ei wneuthur yn farchog (26 Tachwedd 1658) gan Richard Cromwell (Whitelock, Memorials, iv, 338) - y mae Shaw (Knights, 224) a Noble (House of Cromwell, ii, 543) yn ei gamenwi yn John. Dychwelodd i Sgotland a bu'n cynorthwyo Monck i ad-drefnu ei fyddin a'i dwyn tua'r De i chwarae ei rhan yn yr Adferiad; diolchwyd iddo am hyn gan Dŷr Cyffredin (12 Ionawr 1660). Yr oedd yn gomisiynwr milisia yn sir Fynwy y mis Mawrth dilynol; ar 11 Hydref, fodd bynnag, gollyngwyd aelodau ei gatrawd yn rhydd ac eithrio'r milwyr a oedd dano ef ei hun; yn dâl am ei wasanaeth cafodd ei wneuthur yn farwnig (7 Chwefror 1661). Ar ôl cyrch byr a di-glod yn Portugal (1661), ymneilltuodd Morgan i'r stad a oedd wedi dyfod i'w feddiant yn Kynnersley, Swydd Henffordd, eithr fe'i galwyd yn ôl yn 1665 i fod yn llywiawdr Jersey pan oedd y Ffrancwyr yn bygwth ei goresgyn. Profodd ei fod cystal gweinyddwr ag a fuasai yn swyddog rhyfel, er ei fod bron yn anllythrennog ac mai prin y gallai dorri ei enw. Bu farw yn ei swydd ar 13 Ebrill 1679. Er mai dyn byr o gorffolaeth ydoedd, yr oedd yn cael ei gyfrif yn uchel ymhlith swyddogion milwrol ei gyfnod, ac yr oedd iddo enw da hefyd oblegid y modd mawrfrydig y byddai'n arfer trin ei elynion. Priododd ar 10 Medi 1632 a bu iddo naw mab.

Dilynodd yr hynaf o'r meibion, Syr JOHN MORGAN, yr ail farwnig, gamre ei dad, gan fyned yn gapten yn y 9fed Catrawd Pedydd (19 Mehefin 1685), ac yn gyrnol yn y Royal Welsh Fusiliers (20 Ebrill 1692); cynrychiolodd sir Faesyfed (1681-4) a sir Henffordd (1689-93) yn y Senedd. Priododd Hester, merch James Price, Pilleth (aelod seneddol dros sir Faesyfed, 1624, a stiward cantref Maelienydd o 1682 hyd 1688); eithr ar Swydd Henffordd yr oedd diddordebau'r cenedlaethau a'i dilynodd yn canolbwyntio. Daeth y teitl i'w ddiwedd pan fu ei or-or-ŵyr, Syr JOHN MORGAN, farw ar 29 Ebrill 1767.

Awdur

• Yr Athro Emeritus Arthur Herbert Dodd, (1891 - 1975)

Ffynonellau

• D. G. Lewis, 'Syr Thomas Morgan,' thesis anghyhoeddeig yn Ll.G.C.
• Oxford Dictionary of National Biography
• George Edward Cokayne, Complete baronetage (1611-1800) (Exeter 1900-09), iii, 158
• John Roland Phillips, Memoirs of the Civil War in Wales and the Marches, 1642–1649 (London 1874), ii, 279
• The Journals of the House of Commons, iv, 396; vii, 808
• W. R. Williams, The parliamentary history of the principality of Wales, from the earliest times to the present day, 1541-1895 (Brecknock 1895), 180
• Firth a Rait, Acts and Ordinances of the Interregnum, 1642–1660 (London 1911), ii, 1437
• The Journals of the House of Lords, vii, 437, 478, 663, 676, 678; viii, 145-6, 292-3
• Bradney, i, 252
• Firth (gol.), Stuart Tracts 1603-1693 (1903), 403-23
• A collection of the state papers of John Thurloe, Esq. secretary first to the council of state and afterwards to the two protectors (1742), vi a vii
• Reports of the Historical Manuscripts Commission, 12 th R., ix, 89-90
• Ll.G.C., A Descriptive Catalogue of the Penrice and Margam Abbey Manuscripts in the possession of Miss Talbot of Margam (Llundain 1893-1905) L.l61
• H. Avray Tipping, The story of the Royal Welsh Fusiliers (London 1915)

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: morgan-thomas-sir-1604-1679
• Wikidata: Q7529216

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/