BOSSE-GRIFFITHS, KATE (1910-1998), Eifftolegydd ac awdures

Ganwyd Kate Bosse-Griffiths yn Wittenberg, yr Almaen, ar 16 Gorffennaf 1910, yr ail o bedwar o blant y meddyg Paul Bosse (1881-1947), pennaeth ysbyty tref Wittenberg, a'i wraig Käthe Bosse (ganwyd Levin, 1886-1944). Ei henw bedydd oedd Käthe Julia Gertrud Bosse. Iddewes oedd ei mam, ond codwyd Käthe yn yr eglwys Lutheraidd, ffydd ei thad. Fel Kate Bosse-Griffiths cyfrannodd at lenyddiaeth Gymraeg yr ugeinfed ganrif drwy gyflwyno pynciau modernaidd na thrafodwyd yn y Gymraeg o'r blaen. Cofir hi hefyd fel Eifftolegydd Cymreig blaengar.

Magwyd diddordeb Kate yn y clasuron drwy ei haddysg yn Ysgol Melanchthon yn Wittenberg, ac aeth ymlaen i astudio Archaeoleg ac Eifftoleg mewn prifysgolion yn Berlin, Bonn a München. Enillodd doethuriaeth ym 1935 am ei thraethawd ar ddelweddu'r ffurf ddynol mewn cerfluniaeth Eifftaidd ddiweddar, a chyhoeddwyd y gwaith ym 1936. Fe'i hapwyntiwyd i swydd yn Amgueddfeydd Cenedlaethol Berlin yn yr un flwyddyn. I Eifftolegydd ifanc brwd yr oedd Berlin yn ddelfrydol, ond i fenyw o dras Iddewig bu'n lle peryglus iawn yn y 1930au hwyr. Terfynwyd cytundeb ei thad ag ysbyty Wittenberg ym 1936, am iddo wrthod ysgaru ei wraig Iddewig, ac agorodd clinig gofal cyn ac ôl-geni (sydd, fel 'Klinik Bosse Wittenberg' megis cofeb iddo hyd heddiw). Ym 1944 gorfodwyd y clinig i gau, a charcharwyd mam a dau frawd Kate yng ngwersylloedd crynhoi'r Natsïaid. Bu farw ei mam yn Ravensbrück, gwersyll i fenywod i'r gogledd o Berlin, ym 1944.

Llwyddodd Kate Bosse-Griffiths i ffoi rhag erledigaeth y Natsïaid ym 1936. Aeth i'r Alban yn gyntaf, ble y gweithiodd fel cynorthwyydd i'r biolegydd, mathemategydd a chlasurwr enwog, Syr D'Arcy Wentworth Thompson, ac yno i Amgueddfa Petrie yn Llundain ac Amgueddfa'r Ashmolean yn Rhydychen, ble y'i hapwyntiwyd yn Gymrawd Hŷn Coleg Somerville. Yno y daeth i adnabod ei gŵr, John Gwynedd Griffiths (1911-2004), clasurydd ac Eifftolegydd fel hithau. Wedi iddynt briodi ym 1939, symudasant i'r Pentre yng Nghwm Rhondda pan benodwyd Gwyn i swydd athro yn Ysgol Sir y Porth. Ymgasglodd grŵp o awduron, beirdd a heddychwyr o gwmpas y pâr a ffurfiwyd Cylch Cadwgan. Mae'n rhaid bod aelodau'r cylch, megis William Thomas (Pennar) Davies a Rhydwen Williams, wedi rhyfeddu at y fenyw ifanc hon, a oedd eisoes yn meistroli'r Gymraeg, a'i ffordd anghyfarwydd o drafod pynciau llosg yn agored. Yn fuan mynegodd Kate ei chefndir cyfandirol-fodernaidd a'i haddysg glasurol dan ddylanwad trafodaethau ac egwyddorion heddychol Cylch Cadwgan mewn barddoniaeth, nofelau a straeon byrion Cymraeg. Cyhoeddodd gyfres o gerddi a straeon arloesol yn y cylchgrawn Heddiw ym 1940 a 1941. Ymddangosodd ei nofel gyntaf Anesmwyth Hoen ym 1941, y casgliad o straeon byrion Fy Chwaer Efa ym 1944, ei hail nofel Mae'r Galon wrth y Llyw ym 1957, a'r casgliad o straeon diweddar, Cariadau, ym 1995. Denodd ei gwaith sylw am y cyfuniad o agweddau ffeministaidd ag ystyriaethau ysbrydol dwys, yn enwedig am y trafod agored ar agweddau o fywydau merched a oedd yn waharddedig mewn llenyddiaeth Gymraeg o hyd; eu rhywioldeb a phynciau cysylltiedig megis godineb ac erthylu. Enillodd Anesmwyth Hoen gystadleuaeth Llyfrau'r Dryw ym 1941, eto y mae'n arwyddocaol i E. Tegla Davies ofyn yn ei adolygiad 'i'r awdur gymedroli a chynilo yn yr adrannau sydd fwyaf tebygol o achosi camddeall a dolurio'. Yn ei llyfrau ffeithiol poblogaidd Mudiadau Heddwch yn yr Almaen (1943), Bwlch yn y Llen Haearn (1951), a Trem ar Rwsia a Berlin (1962), teithiodd Kate mewn gofod ac amser i ddadansoddi ei pherthynas â'r Almaen a Dwyrain Ewrop, gan gyflwyno'r bydoedd anghyfarwydd hyn i'r darllenydd Cymraeg. Cyfrannodd hefyd i ddarlledu Cymraeg yn y 1950au, â rhaglenni ar weithiau clasurol Almaeneg megis Die Leiden des jungen Werther a Der Streit um den Sergeanten Grisha. Ar sail ei hymchwil i grefyddau hynafol a'i diddordeb yn y goruwchnaturiol, ysgrifennodd lyfr ar goelion a meddyginiaethau gwerinol a gyhoeddwyd fel Byd y Dyn Hysbys ym 1977.

Wedi cyfnod byr yn y Bala, ble y sefydlwyd y cylchgrawn llenyddol Y Fflam gan Kate a Gwyn, ar y cyd â'r Parch. Euros Bowen a William Thomas (Pennar) Davies, symudasant i Abertawe, yn dilyn apwyntiad Gwyn fel Darlithydd y Clasuron a'r Eiffteg yng Ngholeg Prifysgol Cymru Abertawe ym 1946. Yno y magwyd eu meibion, Robat Gruffudd (ganwyd 1943) a Heini Gruffudd (ganwyd 1946), tra bod Kate yn gweithio fel Curadur Archaeoleg er Anrhydedd yn Amgueddfa Abertawe. Treuliodd y pâr flwyddyn yn yr Aifft ar ddiwedd y 1960au pan fu Gwyn yn athro gwadd ym Mhrifysgol Cairo. Defnyddiwyd y flwyddyn gan Kate i ysgrifennu llyfr a gyfunodd ei gwybodaeth o hanes yr Aifft â disgrifiad o gymdeithas fodern y wlad, Tywysennau o'r Aifft, a gyhoeddwyd ym 1970.

Daeth cyfle i ddychwelyd i faes Eifftoleg ym 1971, pan gynigiwyd y rhan helaethaf o gasgliad Wellcome o arteffactau Eifftaidd i Adran y Clasuron Coleg Prifysgol Abertawe. Derbyniwyd y casgliad ac apwyntiwyd Kate yn Guradur Amgueddfa Wellcome y Coleg. Treuliodd weddill ei hoes yn y swydd hon, gan gatalogio, trefnu ac ymchwilio i'r casgliad dan ei gofal. O 1972, ymddangosododd ysgrifau seiliedig ar y trysorau yn y casgliad yn y Journal of Egyptian Archaeology, yn ogystal â chylchgronau yn Ffrainc a'r Almaen. Esboniodd wahanol agweddau ar y casgliad i'r cyhoedd mewn catalogau darluniadol megis A Musician Meets Her Gods a Five Ways of Writing between 2000 BC and AD 200. Cafodd y pleser o weld y Ganolfan Eifftaidd yn adeilad newydd Taliesin ar gampws Prifysgol Abertawe bron wedi'i chwblhau. Agorwyd yr adeilad newydd ym mis Medi 1998. Cyhoeddwyd cyfrol o ysgrifau llenyddol, Teithiau'r Meddwl, rhai ohonynt yn gyhoeddedig eisoes, yn 2004.

Bu farw Kate Bosse-Griffiths yn Abertawe ar 4 Ebrill 1998 a chladdwyd hi ym mynwent Treforys. Erys y rhan fwyaf o'i llawysgrifau, gan gynnwys ei dyddiaduron, gyda'r teulu, ond cedwir rhai llawysgrifau o'i gwaith darlledu Cymraeg yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru.

Awdur

• Marion Löffler

Ffynonellau

• Gohebiaeth breifat Marion Loffler â Robat Gruffudd, 1998; â John Gwyn Griffiths, 1999
• E. Tegla Davies, 'Cystadleuaeth Nofel Fer Llyfrau'r Dryw', Heddiw 7/2 (1942), 55-9
• J. Gwyn Griffiths, 'Meibion Darogan: Pennar Davies a Chylch Cadwgan', Heddiw, I Ganol y Frwydr. Efrydiau Llenyddol (1970), J. Gwyn Griffiths, tt. 214-22
• Heini Gruffudd, 'Kate Bosse-Griffiths (1910-98)' [coflith], Taliesin 102 (Haf 1998), 100-9
• Heini Gruffudd, Yr Erlid. Hanes Kate Bosse-Griffiths a'i theulu yn yr Almaen a Chymru adeg yr Ail Ryfel Byd (2012)
• Heini Gruffudd, A Haven from Hitler (2014)
• Bethan Eleri Hicks, 'Astudiaeth o Yrfa Lenyddol Kate Bosse-Griffiths', Traethawd MA Prifysgol Cymru Abertawe, 2001
• Alan B. Lloyd, 'Kate Bosse-Griffiths' [coflith], The Journal of Egyptian Archaeology 84 (1998), 191-3
• Marion Loffler, 'Olion yr Ugeinfed Ganrif' [coflith], Barn 424 (Mai 1998), 36-7
• Marion Loffler, 'A Tribute to 'Dr. Kate' [coflith], Minerva. The Journal of Swansea History VII (1999), 4-7
• Marion Loffler, 'Kate Bosse-Griffiths (1910-1998)', Bernhard Maier a Stefan Zimmer (eds.), 150 Jahre 'Mabinogion'-Deutsch-Walisische Kulturbeziehungen (2001), tt. 165-83 [yn Saesneg]
• Meic Stephens, 'Kate Bosse-Griffiths' [coflith], The Independent, 16 Ebrill 1998
• Rhydwen Williams, 'Yn Cofio Cylch Cadwgan', Barddas 60 (Chwefror 1982), 6-8

Darllen Pellach

• Kate Bosse-Griffiths (1910-1998), gwefan Maes y Gad i Les y Wlad, gwelwyd 30 Mai 2019
• "I Married a Welshman", gwefan Teithwyr Ewropeaidd i Gymru, gwelwyd 17 Gorffennaf 2019
• Kate Bosse-Griffiths, "I Married a Welshman", BBC Home Service, 27 October 1942
• Erthygl Wicipedia: Kate Bosse-Griffiths

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 19971254
• Wikidata: Q76944

Dyddiad cyhoeddi: 2016-04-27

Hawlfraint Erthygl: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/