RICHARDS, THOMAS (1878 - 1962), llyfrgellydd a hanesydd

Ganwyd 15 Mawrth 1878 yn nhyddyn Maes-glas, ger Tal-y-bont, Ceredigion, yn fab i Isaac a Jane (ganwyd Mason) Richards. Symudodd y teulu wedyn i Ynystudur, ger Tre'rddôl. Cafodd ei addysg gynnar yn ysgolion Tal-y-bont a Thaliesin. Bu'n ddisgybl-athro am bedair blynydd ac yna, yn 1897, aeth yn athro i Ysgol Alexandra, Aberystwyth, am ddwy flynedd. Bu'n fyfyriwr yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor (1899-1903) lle y graddiodd gydag anrhydedd mewn hanes dan Syr John Edward Lloyd. Bu'n athro ysgol yn Nhywyn (1903-5), Bootle (1905-11), a Maesteg (1912-26).

Ar anogaeth Thomas Shankland ymgymerodd ag ymchwil i hanes Piwritaniaeth yng Nghymru yn Llyfrgell Palas Lambeth, yr Amgueddfa Brydeinig, Swyddfa'r Cofrestrau Cyhoeddus, a Llyfrgell Bodley. Ffrwyth yr ymchwil oedd nifer o lyfrau swmpus, A history of the Puritan Movement in Wales, 1639-53 (1920), Religious developments in Wales, 1654-62 (1923), Wales under the Penal Code, 1662-87 (1925), a Wales under the Indulgence, 1672-5 (1928). Fel canlyniad i'r gwaith ymchwil hwn cafodd ei gydnabod yr awdurdod pennaf ar ddechreuadau Ymneilltuaeth yng Nghymru. Enillodd radd M.A. Prifysgol Cymru yn 1914 a D.Litt. yn 1924.

Yn 1926 dychwelodd i Fangor i fod yn llyfrgellydd ei hen goleg. Parhaodd â'r gwaith a ddechreuwyd gan Shankland o gasglu llyfrau a chylchgronau Cymraeg, ac ymroes i'w dosbarthu a'u catalogio. Yna dechreuodd ar faes newydd, sef cywain i'r llyfrgell lawysgrifau ystadau gogledd Cymru a llunio iddynt gatalogau cynhwysfawr a hynod ddarllenadwy. Trwy lafur enfawr Thomas Shankland a Thomas Richards daeth llyfrgell coleg Bangor yn ganolfan ymchwil o'r radd flaenaf i hanes Cymru.

Meddai Thomas Richards y ddawn o sylwi ar hynodion pobl a gweld digrifwch sefyllfa. Yr oedd yn storïwr heb ei ail ac yn ddarlithydd a darlledwr poblogaidd. Cyhoeddodd amryw o lyfrau ar wahân i'r rhai a enwyd a chyfrannodd ysgrifau i eraill (cafwyd 77 ysgrif o'i eiddo yn Y Bywgraffiadur Cymreig). Ysgrifennodd lu o erthyglau i gyfnodolion ar hanes eglwysi ac unigolion, chwaraeon a phynciau eraill. Yr oedd yn ddiacon ym Mhenuel (B), Bangor, ac anrhydeddwyd ef â chadair Undeb Bedyddwyr Cymru yn 1957. Derbyniodd Fathodyn Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion yn 1958 a gradd LL.D. er anrhydedd gan Brifysgol Cymru yn 1959. Priododd Mary Roberts o Nantlle yn 1912; bu iddynt ddwy ferch. Bu farw 24 Mehefin 1962 a chladdwyd ef ym Mynwent Dinas Bangor.

Awdur

• Gwilym Beynon Owen

Ffynonellau

• Thomas Richards, Atgofion Cardi (Aberystwyth 1960)
• Rhagor o atgofion Cardi (Aberystwyth 1963) (sy'n cynnwys llyfryddiaeth gan Derwyn Jones)
• Derwyn Jones a Gwilym B. Owen (goln.), Rhwng y silffoedd ysgrifau gan Dr. Thomas Richards (Dinbych 1978)
• Y Cymro, 28 Mehefin 1962
• North Wales Chronicle, 29 Mehefin 1962
• Barn, Tachwedd 1962
• Seren Cymru, 6 Gorffennaf 1962
• Seren Gomer, haf 1978
• Trafodion Cymdeithas Hanes Bedyddwyr Cymru, 1979
• Y Genhinen rhif 29/2, 1979

Darllen Pellach

• Geraint H. Jenkins, 'Doc Tom' Thomas Richards (Caerdydd 1999)
• Erthygl Wicipedia: Thomas Richards

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 38639387
• Wikidata: Q7793516

Dyddiad cyhoeddi: 1997

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/