BERNARD (bu farw 1148), esgob Tyddewi

Clerigwr Normanaidd, na wyddys ddim am ei dras, a ddechreuodd ei yrfa'n gaplan i'r frenhines Matilda, ac a ddaeth yn ganghellor iddi yn ddiweddarach. Pan fu'r esgob Wilfrid farw yn 1115 penderfynodd Harri I y dylid gorffen â'r gyfres o esgobion Cymreig a chwpláu concwest Cymru trwy ethol un o'r tu allan. Gwysiwyd cynrychiolwyr 'clas' Tyddewi i Lundain, ac yno, 18 Medi, parwyd iddynt ethol Bernard. Fe'i hordeiniwyd yn offeiriad yn Southwark yr un dydd, gwnaeth y broffes arferol o ufudd-dod i Gaergaint, a derbyniodd dan law y brenin gadarnhad o hawliau a breintiau'r esgobaeth. Ar y 19eg fe'i cysegrwyd yn Westminster gan yr archesgob Ralph, gyda chwech esgob yn cynorthwyo yn y gwasanaeth. Yr oedd y frenhines a William y mab yno hefyd.

Ar lawer cyfrif nid oedd y prelad newydd yn gymwys i'r swydd. Yr oedd yn ysgolhaig da, a chanddo ddoniau a phrofiad yn y llys. Eithr ni ellid disgwyl y câi ei ethol dderbyniad da yng Nghymru; dywed croniclydd Llanbadarn gymaint y teimlid y fath sarhad gan glerigwyr Cymru. Ac ni fu i Bernard ychwaith ddangos ei fod yn awyddus i'w gyfrif ei hun yr un un â'r bobl o dan ei ofal. Am flynyddoedd lawer, yn wr y llys a thrafaeliwr diflino y'i dangosodd ei hun. Bu yng Nghyngor Rheims yn 1119 ac yn yr un a'i dilynodd yn 1131, yn Rhufain yn 1123 a 1129, ac yn Normandy yn 1119, 1126, a 1129. Yr oedd yn bresennol pan gysegrwyd esgobion yng Nghaergaint, Lambeth, ac Abingdon; bu'n dyst mewn amryw fannau pan wneid grantiau i gyrff crefyddol. Cofnodir hyn oll mewn ysgrifeniadau cyfoes; am yr hyn a wnaeth yn ei esgobaeth ei hun, rhaid dibynnu âr gofnodion diweddarach neu ddyfalu. Ceir prawf dilys yng nghronicl Battle Abbey iddo drefnu i'r abaty hwnnw golli rhai o eglwysi tref Gaerfyrddin, er mwyn gwneuthur lle i gwfaint o ganoniaid Awstinaidd a sefydlasai ef ei hun; dywed croniclydd Cymreig iddo yn 1144 roddi tir yn Nhrefgarn Fechan yn Neugleddyf i fynachod Sistersaidd - y cyntaf o'r urdd honno i gartrefu yng ngorllewin Cymru. Gan Gerallt Gymro, a ysgrifennai bron ganrif yn ddiweddarach, y cawn ddisgrifiad o'r hyn a wnaeth Bernard i ddiwygio'r cabidwl - sef trwy ddewis cael canoniaid seciwlaraidd yn derbyn cyflogau penodedig, yn lle 'claswyr' y Cymry yn defnyddio cyllid yr Eglwys fel un corff. Gellir bod yn bur ddiogel wrth gasglu oddi wrth y ffeithiau gwybyddus mai efe a sefydlodd bedair archddiaconiaeth yr esgobaeth; nid yw mor sicr fod 'cyflwyniad' yr eglwys gadeiriol yn 1131 yn gyfystyr ag ailadeiladu. A hefyd, cyn y gellir rhoddi iddo'r clod am gael canoneiddio Dewi, rhaid bod yn gwbl sicr i hynny ddigwydd yn ei amser ef.

Serch hynny yr oedd yn ymladdwr egnïol dros freintiau ei esgobaeth, a bu iddo ran bwysig mewn dau wrthdarawiad o bwys mawr. Cychwynnodd y cyntaf pan ymdrechodd Urban, esgob Llandaf, geisio ychwanegu tiroedd Ystrad Yw, Gwyr, Cydweli, a Chantref Bychan at ei esgobaeth ef a thrwy hynny estyn ei ffin o ddyffryn Tawe hyd at ddyffryn Tywi. Gan na chafodd ddim cymorth yng Nghyngor Westminster yn 1127, apeliodd Urban at y pab, a derbyniodd gan Honorius II, pan nad oedd gwrthwynebiad, ddyfarniad mewn rhan o blaid ei gais. Cafwyd dyfarniad cyffelyb pan aeth Urban ar ail siwrnai i Rufain yn 1129; eithr ymhen ychydig ddyddiau daeth Bernard yno a llwyddo i gael gohirio'r mater am flwyddyn a hanner. Fodd bynnag, pan ddaeth y flwyddyn honno, sef 1130, yr oedd pab newydd yn Rhufain. Ar y cyntaf tueddai Innocent II i bleidio hawl Llandaf a threfnwyd i benderfynu'r achos yng Nghyngor Rheims yn 1131. Erbyn hyn yr oedd Urban yn heneiddio, a rhoes afiechyd yn rheswm dros beidio dod i Rheims, a chan fod Bernard yn barod i ddadlau ei achos ei hun dechreuodd yr hynafgwr golli'r dydd. Yr oedd y cwestiwn yn parhau'n benagored, fodd bynnag, ac felly y parhaodd nes i esgob Llandaf farw yn haf 1133, ac yntau unwaith yn rhagor wedi dyfod i wasanaethu'r pab. Nid ailagorwyd mo'r mater mwy.

Er iddo ennill y dydd yn yr ornest hon, rhaid oedd i Bernard wynebu ar waith caletach yn ei ail ymdrech. Y tro hwn ceisio yr ydoedd gael ei gydnabod yn ben ar esgobion Cymru i gyd, sef cael ei gyfrif yn archesgob. Gan iddo gael ei siomi am na chawsai ei symud o Dyddewi i esgobaeth arall, troes yn ôl ar yr hen gais hwn gan gwbl gredu y câi gymorth ei hen gyfaill y brenin; yn wir, dywed Gerallt Gymro i Bernard fynd cyn belled â pheri cael cario'r groes archesgobol o'i flaen, ar adegau, ar ei deithiau trwy Gymru. Nid oes dim prawf i Harri gymeradwyo ei gais ac ni chaed dim tro ar fyd pan fu farw'r brenin yn 1135. Dywed Henry o Huntingdon i Bernard dderbyn y 'pallium' archesgobol gan y pab ond iddo golli'r fantell yn union deg ac felly golli arwydd ei fuddugoliaeth ar Gaergaint. Nid oes wybod pa bryd y digwyddodd iddo golli'r pall; efallai mai yn ystod y Rhyfel Cartrefol pan oedd Bernard, fel y gellid disgwyl, ar du Matilda. Pa sut bynnag, ni bu i'w lafur diflino dros urddas ei esgobaeth, sef y llafur y ceir cadarnhad ohono gan groniclydd Llanbadarn, ei ddwyn ymhellach yn 1144 na chael addewid gan Lucius II y cai cenhadon y pab a oedd yn myned i Loegr chwilio i mewn i'r mater ac adrodd wrtho ef. Nid cyn Mehefin 1147 y cafwyd math o benderfyniad. Ym Meaux, gerllaw Paris, barnodd Eugenius III yn erbyn hawl bersonol Bernard ei hun, gan fod tystiolaeth sicr iddo wneud proffes o ufudd-dod i Gaergaint pan gysegrwyd ef, eithr gohiriwyd cwestiwn statws Tyddewi. Yr oedd hyn i'w drin ym mis Hydref 1148 eithr bu Bernard farw yn y cyfamser. Ac yr oedd y cyfnod o dair blynedd ar ddeg ar hugain wedi peri newid ar agwedd croniclydd Llanbadarn, ac fe'i ceir yn cofnodi marw'r esgob mewn geiriau sy'n dangos iddo ddyfod i'w edmygu'n fawr.

Awdur

• Syr John Edward Lloyd, (1861 - 1947)

Ffynonellau

• J. E. Lloyd, A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London 1911), 432, 452-4, 478, 480-2, 593-4
• Farrer, An Outline Itinerary of King Henry I, 1019. Reprint from English Historical Review (1919)
• Councils and Ecclesiastical Documents relating to Great Britain and Ireland, i, 306-55
• The English historical review, 1894, 531-2
• Jones a Edward Augustus Freeman, The History and Antiquities of St. David's (1856), 140-1, 277-9
• Y Cymmrodor, xxx, 1920, 25-7

Darllen Pellach

• Erthygl Wicipedia: Bernard, Esgob Tyddewi

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q822215

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC-RUU/1.0/