CYNGEN (bu farw 855), tywysog

mab Cadell tywysog Powys, a fu farw yn 808. Yr oedd o linach Brochwel Ysgithrog; ar ôl teyrnasu am gyfnod hir aeth ar bererindod i Rufain - y tywysog cyntaf o Gymru, hyd y gwyddys, i fynd i'r daith hon wedi i Gymru ymostwng i awdurdod y pab. Un peth yn unig a'i henwogodd; cododd mewn dyffryn yn Iâl a enwid wedi hynny yn Pant y Groes a Valle Crucis garreg goffa hardd, yn null Mercia, i'w hendaid Elise, gŵr y dywedir amdano, mewn arysgrif hir, iddo lwyddo i adennill Powys o law'r Saeson tua'r flwyddyn 725. Ychydig o'r arysgrif a ellir ei ddarllen erbyn hyn, ond cymerth Edward Lhuyd gopi cyflawn ohoni yn 1696, a'i gopi ef a ddefnyddir heddiw gan y rhai sydd yn ceisio ei dehongli. (gweler Archæologia Cambrensis, 1935, 330-3.) Gwnaeth y cerfiwr gamgymeriad wrth dorri'r enw yn ' Eliseg '; yr hen ffurf, fel y dengys yr achau, oedd Elized, a ddaeth, yn raddol, yn Elisedd, Elise, ac Elis. Cafodd y golofn, ' Pilar Eliseg,' anap fwy nag unwaith; fe'i dymchwelwyd yn y Rhyfel Cartrefol ond ailgodwyd y gweddillion yn 1779.

Daeth hen linach Powys i ben gyda Chyngen, serch y dywedir fod iddo dri mab nid ymddengys i un ohonynt ei ddilyn. Ni wyddys yn sicr pa beth a ddaeth o'r dalaith, ond y mae'n debyg i Rodri Mawr deyrnasu arni, gan ei hawlio trwy Nest, ei fam, chwaer Cyngen.

Awdur

• Syr John Edward Lloyd, (1861 - 1947)

Ffynonellau

• J. E. Lloyd, A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London 1911), 204, 244, 324-5

Darllen Pellach

• Erthygl Wicipedia: Cyngen ap Cadell

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q886405

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC-RUU/1.0/