HOWEL ap GRUFFYDD, neu Syr HYWEL y FWYALL (bu farw c. 1381),

Mab Gruffydd ap Howel (yn disgyn o Collwyn), Bronyfoel, yn nhrefgordd Ystumllyn a phlwyf Ynyscynhaiarn, Eifionydd, ac Angharad ferch Tegwared y Bais Wen. Yr oedd ei nain o ochr ei dad yn ŵyres i Ednyfed Fychan ac yn chwaer i Howel ap Gruffydd (Hywel y Pedolau). Mab iau ydoedd. Enillodd enw iddo'i hun yn rhyfeloedd Edward III yn Ffrainc. Ni ellir, fodd bynnag, gael tystiolaeth i'r traddodiad iddo 'ennill ei yspardynau' ym mrwydr Poitiers. Gan ei fod flwyddyn cyn hynny yn derbyn tâl fel marchog yn y gwasanaeth brenhinol ymddengys fel pe bai wir y traddodiad arall ei fod yn bennaeth ar gorff o Gymry ym mrwydr Crecy (1346); bu ei gymorth i ennill y frwydr yn fawr, a gwnaethpwyd ef yn farchog-banerog ('knight-banneret') ar faes y gad, am ei wrhydri. Nid oes ddadl nad oedd hefyd ym mrwydr Poitiers er nad oes sail i'r gred iddo gymryd brenin y Ffrancwyr yn garcharor; gwnaeth ei fwyall-ryfel enwog argraff ddofn ar yr amgylchiad hwnnw. Dywedir i Edward y Tywysog Du roddi lle o anrhydedd i'r erfyn yn y babell frenhinol, iddo orchymyn i fwydydd gael eu dodi ger ei bron bob dydd, ac i'r bwydydd hynny yn ddiweddarach gael eu rhannu fel elusen. Serch i'r arferiad gael ei gychwyn efallai, yn y dechrau, mewn dull hanner-cellweirus, fe ddaeth yn seremoni draddodiadol, a dywed Syr John Wynn, Gwydir, na ddarfu am y seremoni hyd adeg Elisabeth.

Yr oedd Howel yn parhau yng ngwasanaeth y brenin yn 1359. Tua'r flwyddyn honno gwnaethpwyd ef yn gwnstabl castell Cricieth, un o lu o swyddi proffidiol a roddwyd iddo gan y Goron; yng nghastell Cricieth y treuliodd ei flynyddoedd olaf. Ceir disgrifiad byw o fywyd yn y castell yn amser Howel gan Iolo Goch. Gwraig Howel oedd Tanglwst, merch i ŵr o'r enw David Fychan ap Howel. Bu iddo un mab, Gruffydd, na adawodd unrhyw etifeddion uniongyrchol, eithr yr oedd llawer o hen deuluoedd Eifionydd yn olrhain eu hach i Einion, brawd hŷn i Syr Hywel.

Awdur

• Yr Athro Thomas Jones Pierce, (1905 - 1964)

Ffynonellau

• Heraldic Visitations of Wales and Part of the Marches between the years 1586 and 1613, under the authority of Clarencieux and Norroy, two kings at arms (Llandovery 1846), ii, 101
• H. Lewis, Thomas Roberts, Ifor Williams (goln), Cywyddau Iolo Goch ac Eraill, 1350–1450 (Bangor 1925)
• Y Brython (Tremadog), iii, 287-95
• Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1925-6, 63
• Sir John Wynn, The History of the Gwydir Family (1927) (arg. 1927), 56

Darllen Pellach

• Erthygl Wicipedia: Howel y Fwyall

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q5921646

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/