LEWIS, EVAN (1788? - 1864, gweinidog ymneilltuol

Ganwyd yn 1788, yn ôl ei dystiolaeth ef ei hun, yn Rhiwspardun, Cwm Gwanas, Dolgellau, ond yr oedran a roddwyd yng nghofnod ei gladdu oedd 78 mlwydd. Magwyd Lewis ymysg y Crynwyr; pregethai ei dad gyda hwy, a chafodd yntau ei addysg yn nhy cwrdd y Crynwyr (Tabor yr Annibynwyr heddiw) yn Nhir Stent; cofnododd atgofion ei blentyndod ymhlith y Crynwyr. Gweler paragraffau olaf yr erthygl ar deuluoedd Lewis ac Owen.

Symudodd i ogledd Ceredigion, lle y dywedir iddo ymuno â'r eglwys Fethodistaidd (Wesleaidd) ieuanc yn Nhre'r ddôl. Erbyn 1819 yr oedd yn byw gyda'i wraig, Mary James Thomas, yn Heol y Porth Tywyll Bach, Aberystwyth, ac yn bregethwr lleyg gyda'r Methodistiaid (Wesleaidd). Ordeiniwyd ef yng nghapel y Cilgwyn ger Llangybi yng Ngheredigion, 15 Hydref 1820, a threuliodd weddill ei oes yn weinidog ar yr hen eglwys Bresbyteraidd honno. Aethai adain Galfinaidd yr eglwys allan yn 1772 gan adael y fam eglwys i droedio llwybr canol rhwng Arminiaeth ac Ariaeth. Yn ôl Evan Lewis, dewiswyd ef yn weinidog am nad oedd fyfyriwr a wnai'r tro yn athrofa Bresbyteraidd Caerfyrddin. Yr Athro David Lewis Jones o'r coleg hwnnw a lywyddai'r cyfarfod ordeinio, ac yr oedd y gweinidogion a'i cynorthwyai naill ai yn Ariaid agored neu'n tueddu at Ariaeth. Hoffai'r eglwys athrawiaeth y Wesleaid ond ni fynnai weinidogaeth deithiol. Y canlyniad fu na chydnabuwyd Lewis gan y Wesleaid na'r Undodiaid. Mynnodd Wesleaid y cylch bregethu mewn ty annedd, er bod croeso iddynt yn y Cilgwyn. Symudwyd yr achos i gapel newydd yn nes i'r pentref yn 1840, ac wedi marw Lewis aeth yr eglwys a'r capel i feddiant y Wesleaid (1863 medd Hugh Jones). Ymsefydlodd Evan Lewis yn Olmarchisaf i ddechrau, ond erbyn 1826 yr oedd yn byw yn Llanllyr. Pan fu farw ei wraig Mary, 13 Awst 1846, Pant-y-gwas yn Llanfihangel Ystrad oedd eu cartref, ac oddiyno y claddwyd yntau. Cofnodir ei farw, 28 Gorffennaf 1864, yng nghofrestr eglwys y Cilgwyn (' Rev. Evan Lewis Gwynhydog '). Claddwyd ef ym mynwent Llanfihangel 2 Awst, a chymerwyd plât ei arch i'w hongian ar ffrynt capel y Cilgwyn.

Gadawodd mewn llawysgrif gasgliad o draethodau o dan y teitl 'Dydd y Pethau Bychain', hanes eglwys y Cilgwyn wedi ei seilio i raddau helaeth ar lyfr coll yr eglwys, a nifer o bregethau. Cyhoeddodd lyfryn - Rhifyddiaeth yn Rhwyddach, Rhan 1, Caerfyrddin, 1828, ond er iddo restru dros saith gant o danysgrifwyr nid oes gofnod am gyhoeddi un o'r pum rhan arall a arfaethasai. Tybir mai ef oedd cyfieithydd Annerchiad at Rieni, Llanrwst, 1831.

Awduron

• Evan David Jones, (1903 - 1987)
• Yr Athro Emeritus Robert Thomas Jenkins, (1881 - 1969)

Ffynonellau

• Archifau LlGC: NLW MS 2169B; NLW MS 2170B; NLW MS 2171B (peth defnydd hunanfywgraffiadol)
• Archifau LlGC: NLW MS 3505D
• Archifau LlGC: NLW MS 6763A; NLW MS 6764A; NLW MS 6765A
• Archifau LlGC: NLW MS 13531C
• llyfr eglwys y Cilgwyn (2) yng nghasgliad yr Hen Gapel, Tre'r ddôl, yng nghadw yn y Llyfrgell Genedlaethol
• J. Henry Griffiths, Braslun o Hanes Wesleaeth yn Nhre'rddôl,' Bathafarn: cylchgrawn hanes yr Eglwys Fethodistaidd yng Nghymru, X, 17-18
• Hugh Jones, Hanes Wesleyaeth Gymreig (1911–3), iii, 1289
• Y Beiriniad: cyhoeddiad trimisol, er egluro gwyddoriaeth, gwladyddiaeth, llenyddiaeth a chrefydd, Ionawr 1863
• Y Dysgedydd, 1884, 276

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q20821130

Dyddiad cyhoeddi: 1970

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/