Rydych yn darllen erthygl a archifwyd.

DAFYDD ap GWILYM (fl. 1340-1370), bardd

Ei gartref oedd Bro Gynin, plwyf Llanbadarn Fawr, Ceredigion. Ei dad oedd Gwilym Gam ap Gwilym ab Einion, ac yr oedd y teulu yn un o'r rhai mwyaf dylanwadol yn y Deheubarth yn y 14eg ganrif, ac wedi bod ar du brenin Lloegr ers cenedlaethau. Cantref y Cemais yn Nyfed oedd cartref y teulu, a gwyddys eu bod yno er dechrau'r 12fed ganrif. Tua 1195 crybwyllir un o hynafiaid y bardd, Gwilym ap Gwrwared, fel gwr a gosbwyd gan Dduw am ymosod ar eiddo Gerallt Gymro. Yr oedd wyr i hwnnw o'r un enw ag yntau, gorhendaid y bardd, yn gwnstabl Cemais yn 1241. Yn 1244 cynorthwyodd y Saeson i ymosod ar Faredudd ab Owain o Geredigion, ac yn dâl am hynny cafodd dir yn y wlad honno, ac erbyn 1252 yr oedd yn feili dros y brenin yn yr ardal o gwmpas Llanbadarn Fawr. Yn 1260 yr oedd yn gwnstabl Aberteifi. Ceir enw ei fab Einion yn dyst i weithred gyfreithiol yn 1275. Yr oedd ei fab yntau, Gwilym, taid y bardd, yn dal tir gan y brenin yn Emlyn yn 1302. Un arall o'r teulu y gwyddys rhywfaint amdano oedd Llywelyn ap Gwilym, ewythr Dafydd o frawd ei dad, a oedd yn gwnstabl Castellnewydd Emlyn yn 1343. Y mae'r ffeithiau hyn yn esbonio pam, er geni Dafydd ym Mro Gynin, y mae'r beirdd yn son amdano fel ' eos Dyfed ' a ' bardd glan Teifi.' Y tebyg yw iddo dreulio llawer o'i oes, ac efallai ymgartrefu, yn Emlyn gyda'i ewythr Llywelyn ap Gwilym.

Ni wyddys dim o hanes Dafydd ei hun ond yr hyn y gellir ei gasglu oddi wrth ei waith, ac ychydig iawn yw hynny. Tebyg ei fod wedi crwydro pob rhan o Gymru. Yr oedd yn adnabod Gruffudd Gryg o Fôn a Madog Benfras o Faelor. Canodd i Rosyr (Niwbwrch), a dywaid iddo fod yn eglwys gadeiriol Bangor. Canodd i Hywel ap Goronwy, a fu'n ddeon ym Mangor. Canodd hefyd i rai o wyr a gwragedd bonheddig Ceredigion. Y gwr y canodd fwyaf iddo, yn ôl y dyb gyffredin, oedd Ifor ap Llywelyn o Fasaleg ym Morgannwg, a elwir yn Ifor Hael. Eithr erbyn hyn ni ellir bod yn sicr o gwbl mai Dafydd ap Gwilym a ganodd y cerddi i'r gwr hwnnw. Claddwyd Dafydd yn Ystrad Fflur, a chanodd Gruffudd Gryg gywydd i'r ywen uwchben ei fedd.

Fel llawer uchelwr arall, yr oedd Dafydd ap Gwilym wedi dysgu celfyddyd y beirdd, a'i dysgu'n drwyadl, ac y mae crefft ei gerddi yn ei gydio wrth y traddodiad barddol cywrain a ddatblygodd yng Nghymru yn oes y Tywysogion. Lluniodd rai awdlau tra chymhleth eu gwead. Ar y mesur cywydd, a ddaeth mor gymeradwy gan feirdd y 14eg ganrif, y canodd helaethaf, ond hyd yn oed ar y mesur hwnnw y mae crefft astrus y Gogynfeirdd yn yr holl gerddi sicraf eu hawduriaeth. Ceir ynddynt y geiriau cyfansawdd, y torymadroddi, y ffurfiau gramadegol hynafol, a'r hen eirfa a brisid y pryd hwnnw fel anhepgorion barddoniaeth fedrus ac urddasol. Y mae'n wir iddo ganu rhai cerddi symlach, cerddi llac eu cynghanedd y rhan amlaf, ond pan fo'n canu cywyddau cwbl gyflawn eu cynghanedd, yr arddull draddodiadol sydd ganddo. Priodolwyd ugeiniau o gywyddau i Ddafydd ar gam, ac argraffwyd llawer o rai felly yn Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (1789), ond wedi bwrw'r rheini heibio fe welir fod cnewyllyn iach o gerddi graenus yn aros.

Arbenigrwydd Dafydd yw ei hoffter o ganu i natur ac i serch. Canodd fwy na neb o'i gyfoeswyr i'r ddau bwnc hyn, a chanodd yn fwy awenyddol. Profwyd fod ar ei waith ddylanwad barddoniaeth boblogaidd gwledydd eraill, a mwy na thebyg iddo ymgynefino â barddoniaeth felly drwy droi yn y gymdeithas gymysgryw a ymgasglai yn y bwrdeisdrefi, fel Niwbwrch a Castellnewydd Emlyn. Ond cwyd ymhell goruwch pob dylanwad. Y mae ganddo arolwg bardd ar y byd o'i gwmpas, a chwaeth bardd i fynegi'r hyn a wêl mewn delweddau diriaethol. Ceir ganddo hefyd fwy o syniad am gerdd fel cyfanwaith, fel cynnyrch trefnedig un agwedd feddwl, na chan neb o feirdd Cymru hyd y cyfnod diweddar. I drosglwyddo hyn i gyd i eraill yr oedd yn feistr rhonc ar yr iaith Gymraeg, ei geirfa a'i holl gystrawennau cynnil, ac yn feistr hefyd ar holl gymhlethdod cerdd dafod ei gyfnod.

Awdur

• Syr Thomas Parry, (1904 - 1985)

Ffynonellau

• Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain 1789) (gol. Owen Jones a William Owen Pughe)
• Ifor Williams a Thomas Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr
• H. Idris Bell, Y Cymmrodor, xlviii
• W. J. Gruffydd, Dafydd ap Gwilym (Caerdydd 1935)
• Saunders Lewis, Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1932), i, 70-94
• G. J. Williams, Iolo Morganwg a Chywyddau'r Ychwanegiad (1926)
• Th. M. Chotzen, Recherches sur la poésie de Dafydd ap Gwilym, barde gallois du XIVe siècle (Amsterdam 1928)
• T. Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (1944), 80-96
• Bulletin of the Board of Celtic Studies, viii, 1, 140
• J. E. Lloyd, Bulletin of the Board of Celtic Studies, viii, 1

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/