MORTIMER, ROGER de (1256? - 1326), arglwydd y Waun (Chirk)

trydydd mab Roger de Mortimer, chweched barwn Wigmore, a Matilda, ferch William de Braose. Cysylltwyd ef gyntaf â'r Waun yn 1282, pan roddwyd iddo diroedd Llywelyn Fychan, yn cynnwys yr ardal o amgylch y Waun. Effaith y rhodd hon oedd creu arglwyddiaeth newydd ar y Gororau. Galwyd arno i chwarae rhan amlwg yn yr ymgyrch yn erbyn gwrthryfel Rhys ap Maredudd, arglwydd Ystrad Tywi, 1287-8. Yng Ngorffennaf 1287 archwyd iddo ddanfon 400 o wŷr traed, ac yn Nhachwedd 1287 a 1288 gorfu iddo eto weithredu yn erbyn y gwrthryfelwr. Tua diwedd teyrnasiad Edward I tynnodd arno lid y brenin, a syrthiodd i anfri am dipyn. Pan goronwyd Edward II, fodd bynnag, ailenillodd ffafr, a rhoddwyd iddo diroedd lawer, a'i godi i safle swyddogol uchel. Yn Chwefror 1309/10 rhoddwyd cestyll Blaenllyfni a Bwlch-y-ddinas ym Mrycheiniog iddo, tra rhyngai fodd y brenin, ac, yn Nhachwedd 1310, am ei oes. Ar 15 Ionawr 1307/8, apwyntiwyd ef yn ustus dros Gymru gyfan, tra rhyngai fodd y brenin, a daliodd y swydd hon hyd 19 Chwefror 1314/5, pan ddilynwyd ef gan John de Grey yng Ngogledd Cymru a William Martyn yng Ngorllewin a De Cymru. Ar 23 Tachwedd 1316, fodd bynnag, ailroddwyd swydd ustus Gogledd Cymru iddo, tra rhyngai fodd y brenin, ac ar 7 Hydref yn y flwyddyn ddilynol gwnaed ef yn ustus Gogledd a De Cymru am ei oes. Yn ystod y cyfnod hwn, daliodd hefyd, am ysbeidiau, swydd ustus esgobaeth Tyddewi, gan amlaf yn ei ddwylo'i hun, ond unwaith mewn cysylltiad â Robert de Malleye. Rhwng 1307 a 1320, drwy ei nerth ef ei hun, a'i nai Roger o Wigmore, gwnaed y teulu yn un o'r cryfaf yn y wlad. Yn 1321 ymunodd yr ewythr a'r nai â iarll Henffordd yng nghweryl hwnnw â Hugh le Despenser ynglŷn â meddiannu Gŵyr, Morgannwg. Ymladdasant yn llwyddiannus yn Ne Cymru, ond wedi iddynt gymryd arfau yn erbyn y brenin, gorchfygwyd hwy yn Amwythig, 22 Ionawr 1321/2. Collasai Roger o'r Waun ei swydd fel ustus Cymru ar 5 Ionawr 1321/2, ac yn awr carcharwyd ef yn Nhŵr Llundain ' lle bu farw Awst 1326.

Awdur

• Griffith Milwyn Griffiths

Ffynonellau

• Calendar of Patent Rolls
• Calendar of Fine Rolls
• Calendar of Chancery Rolls - (ii) Welsh Rolls
• Rotuli Parliamentorum (1771–1832)
• G. P. Jones, Extent of Chirkland (1391-1393) [attributed to Robert Eggerley]
• Oxford Dictionary of National Biography
• The Complete Peerage of England, Scotland, Ireland, Great Britain, and the United Kingdom (1887–1898)
• M. Mahler, A History of Chirk Castle and Chirkland with a chapter on Offa's Dyke (Llundain 1912)
• Transactions of the Royal Historical Society, 1915
• W. H. Waters, Edwardian Settlement of N. Wales in its Administrative and Legal Aspects (1284-1343)
• J. E. Morris, The Welsh Wars of Edward I a contribution to mediaeval military history, based on original documents (Rhydychen 1901)
• T. F. Tout, The place of the reign of Edward II in English history; Based upon the ford lectures delivered in the University of Oxford in 1913 (Manceinion 1914)
• B. P. Evans, 'The Mortimer Family' (traethawd Ph.D., Prifysgol Cymru, yn Ll.G.C.)

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q3940090

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/