DEE, JOHN (1527 - 1608), mesuronydd a seryddwr

Ganwyd 13 Gorffennaf 1527, yn Llundain, mab Rowland Dee, boneddwr yng ngwasanaeth Harri VIII. Yr oedd yn ŵyr i Bedo Ddu o Nant-y-groes, Pyllalai (Pilleth), Maesyfed a chadwodd ei gysylltiad â'r ardal. Hanoedd y teulu o sir Faesyfed (gweler J. D. Rhys, Cambrobrytannicae Cymraecaeve Linguae Institutiones, 60); lluniodd Dee ei hun ach a amcanai ddangos ei fod o hil Rhodri Mawr. Er nad oes tystiolaeth o blaid yr hyn a ddywedir yn Archæologia Cambrensis, 1858, 472, sef ei fod yn frodor o Fugeildy, ger Trefyclawdd, sir Faesyfed, dengys ei ysgrifau bywgraffyddol fod ganddo nifer o Gymry ymhlith ei gyfeillion neilltuol, megis rhai o'r Herbertiaid, John Dafydd Rhys, a Morris Kyffin. Ymhellach, y mae un llythyr o'i eiddo yn cysylltu ei deulu yn bendant â sir Faesyfed. Y mae y llythyr hwn yn awr yn Peniarth MS 252 , yn ei lawysgrifen ef ei hun, ac wedi ei gyfeirio at 'cosens' William, Thomas, a John Lewis. Yr olaf o'r rhain oedd y John Lewis o Lynwene, Llanfihangel Nant Melan, sir Faesyfed, i'r hwn y perthynai'r papurau sydd yn awr yn ffurfio'r MS a grybwyllwyd ( F. G. Payne yn N.L.W. Journal, i, 42-3). Enwir Lewis lawer gwaith yn nyddiadur Dee. Galwai Thomas Jones ', ' Twm Siôn Cati) yr oedd yn ymwneud tipyn ag ef, hefyd yn ' cousin '.

Graddiodd Dee yng Ngholeg S. Ioan, Caergrawnt, 1544-5, a phan sefydlwyd Coleg y Drindod yn 1546, penodwyd ef yn un o gymrodyr gwreiddiol y coleg. Aeth ar daith i'r Iseldiroedd yn 1547, a bu'n efrydydd yn Louvain o 1546 hyd 1550. Yna fe aeth i Baris a darlithio ar fesuroniaeth yng Ngholeg Rheims yno gyda bri a llwyddiant. Gwrthododd wahoddiad i fod yn ddarlithydd parhaol yno, fel y gwnaeth â gwahoddiad cyffelyb o Rydychen yn 1554. Bu farw Rhagfyr 1608.

Cafodd waredigaeth brin rhag ei erlid yn amser y frenhines Mari, ond cafodd ffafr yng ngolwg y frenhines Elisabeth, a gwnaeth ei gartref ym Mortlake, ger Llundain. Eto, yn araf y deuai gwobrwyon materol, a bu raid iddo aros hyd 1595-6 cyn cyflawni o Elizabeth ei haddewid a'i wneud yn 'Warden' y coleg ym Manceinion, lle yr arhosodd hyd Tachwedd 1604.

Meddai Dee ar fedr a dysg diddadl mewn mesuroniaeth a seryddiaeth, ond yr oedd braidd yn rhy barod i geisio addasu'r gwyddorau at broblemau peirianyddol. Gwelir hyn, er enghraifft, yn ei ragymadrodd dysgedig i argraffiad cyntaf gwaith Euclid yn Saesneg, 1570. Er pan wnaeth argraff ddofn ar y gwrandawyr yng Nghaergrawnt gyda'i ddyfais gywrain ar y llwyfan pan yn cynhyrchu un o ddramâu Aristophanes, dioddefodd Dee yn anhaeddiannol oddi wrth ragfarn pobl anwybodus na welent yn ei fedrusrwydd ddim amgen na phrawf ei fod mewn cyfathrach ag ysbrydion drwg. Ysywaeth, tueddai ymddygiad Dee i gadarnhau'r rhagfarn. Nid oedd i'w feio am ei fod yn sêr-ddewin, oblegid yr oedd sêrddewiniaeth ar y pryd mor barchus â seryddiaeth, nac am ei fod yn alchemist, gan fod dysgedigion o fri yn ddiwyd iawn yn eu hymchwil am yr 'eurfaen.' Ond cyfeiliornodd Dee o ffyrdd gwyddonwyr didwyll pan ddechreuodd ddal cyfathrach ag ysbrydion. Y mae'n anodd esbonio sut y daeth i goleddu'r gred mewn ysbrydion. Efallai fod y twyll-ymddangosiadau a gynhyrchwyd gan ei wydr lledrith yn gyfrifol i raddau am y gred. Sut bynnag fe'i twyllwyd gan yr hocedwr rhonc, Edward Kelly, a dderbyniodd yn gyd-weithiwr. Yn neilltuol pan oeddynt yn trigo ym Mohêm o 1585 hyd 1588, ymddiriedwyd i Kelly y gorchwyl o alw ar yr ysbrydion a dehongli eu neges. Nid rhyfedd i Iago I wrthod cais Dee am gyfiawnhad yn wyneb yr enllib ei fod yn un a alwai ar ysbrydion.

Nid oes modd mesur gwerth gweithiau Dee oherwydd bod y mwyafrif ohonynt eto mewn llawysgrif heb eu cyhoeddi. Ond pe bai wedi glynu wrth wyddoniaeth bur a pheidio ag ymyrryd a'r cyfrin a'r cudd, y mae'n lled amlwg y cyfrifid ef ymhlith arloeswyr blaenaf gwyddoniaeth.

Awduron

• John James Jones, (1892 - 1957)
• Dr Llewelyn Gwyn Chambers

Ffynonellau

• Oxford Dictionary of National Biography
• The private Diary of Dr John Dee, and the catalogue of his library of manuscripts, from the original manuscripts in the Ashmolean Museum at Oxford and Trinity College Library, Cambridge (Llundain 1842)
• The Compendious Rehearsal of John Deehis dutifull declaration, and proofe of the course and race of his studious life … and of the very great injuries, damages, and indignities, which for these last nine years he hath in England sustained … made unto the two honourable commissioners, by her most excellent Majestie thereto assigned, etc. (1726), cyfrol 24
• Miscellanies (1851)
• Charlotte Fell Smith, John Dee (1527-1608) (Llundain 1909)
• Bradney, The Transactions of the Radnorshire Society, 3 (1933), 10
• J. Roberts ac Andrew G. Watson, John Dee's Library Catalogue (Llundain 1990) (1990)
• P. J. French, John Dee, the world of an Elizabethan magus (Llundain 1972) (1972)
• Gwyn A. Williams, Welsh Wizard and British Empire John Dee and Welsh identity The Annual Gwyn Jones Lecture (Caerdydd 1980) (1980)

Darllen Pellach

• BL Cotton. Ch. XIV.1.: Genealogical roll of the descent of John Dee … showing his kinship with the Sovereigns of the House of Tudor
• Erthygl Wicipedia: John Dee

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 39386049
• Wikidata: Q201484

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/