GWENWYNWYN (bu farw 1216), arglwydd Powys

Mab Owain Cyfeiliog a Gwenllian ferch Owain Gwynedd. Yn 1195 dilynodd ei dad fel arglwydd Is-Bowys. Pan enillodd Gwenwynwyn arglwyddiaeth ar Arwystli yn 1197 daeth y cwbl bron o'r wlad rhwng Tanad a Hafren, ynghyd â rhannau o ddyffrynnoedd Dyfi a Gŵy, o dan ei awdurdod. O hyn allan, adnabuwyd yr holl diriogaeth hwn o dan yr enw Powys Wenwynwyn (arwynebedd ymron cyfled i Sir Drefaldwyn presennol) er mwyn gwahaniaethu rhyngddo â rhan arall o hen Bowys neu Bowys Fadog a berthynai yn ddiweddarach i sir Ddinbych ac a enwyd felly ar ôl cyfyrder i Wenwynwyn, Madog ap Gruffydd Maelor I, a ddaeth yn unig feddiannydd y rhanbarth hwnnw tua'r un adeg.

Heblaw iddo adael ei nod barhaol ar gyfundrefn enwau canolbarth Cymru, gwnaeth Gwenwynwyn ym mlynyddoedd cyntaf ei yrfa yr ymgais fwyaf beiddgar a wnaed erioed am arweiniad gwleidyddol yng Nghymru gan dywysog o gyff Powys. Nid oedd yn fyr o'r dewrder a'r uchelgais angenrheidiol, a daeth y cyfle i weithredu gyda thrai yn ffawd helyntion teuluaidd tywysogion Gwynedd a Deheubarth. Ar ôl peth llwyddiant ar y dechrau, modd bynnag, gorchfygwyd Gwenwynwyn gan y dylanwadau hynny a fu'n rhwystr i Bowys dro ar ôl tro rhag bod ar y blaen ymhlith llwythau brenhinol Cymru ond am fyr amser.

Bu dau ymosodiad ar y gororau rhwng Gwy a Hafren yn drychinebus iddo, ac ar yr ail achlysur, yn 1208, amddifadwyd ef o'i holl diroedd gan y brenin John. Er i'r brenin eu trosglwyddo'n ôl iddo yn 1210, bu raid i Wenwynwyn, yn wyneb gorfodaeth dibaid Llywelyn Fawr yn 1212, ei ieuo ei hun, er yn anesmwyth, â thywysog Gwynedd, uniad a barhaodd trwy flynyddoedd o argyfwng yn Lloegr, ac a ddaeth i ben yn 1215, gyda llw o wrogaeth a gymerwyd gan Wenwynwyn i Llywelyn; ond torrwyd y llw hwnnw yn 1216, ac er i Wenwynwyn farw'n alltud yn ddiweddarach yn y flwyddyn honno, dengys hyn mor anesmwyth y bu'r undeb newydd hwn, a bu'n argoel anffafriol i ddyfodol y berthynas cydrhwng y ddwy dalaith. Goroeswyd Gwenwynwyn gan ddau fab bychan - Gruffydd a Madog.

Awdur

• Yr Athro Thomas Jones Pierce, (1905 - 1964)

Ffynonellau

• J. E. Lloyd, A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London 1911), ii
• Oxford Dictionary of National Biography

Darllen Pellach

• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Gift by Gwenwynwyn ap Owain, 1185, May 9
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Gift by Gwenwynwyn ap Owain, 1190/1, Feb. 22
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Sale by Gwenwynwyn ap Owain, 1199
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Gift by Gwenwynwyn ap Owain, 1200
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Confirmation by King John, 1200, April 11
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Gift by Gwenwynwyn ap Owain, 1200/1, March 4
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Grant by Gwenywnwyn ap Owain, 1201
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Agreement concerning the fishery at Cyfeiliog, [1201x1215]
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Gift by Gwenwynwyn ap Owain, 1204/5, Feb. 12
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Confirmation of sale by Gwenwynwyn ap Owain, [1206x1215]
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Gift by Gwenwynwyn ab Owain, [1206x1215]
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Sale by Gwenwynwyn ap Owain, 1207
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Inspeximus and confirmation by Edward de Cherleton, lord of Powys, 1420, August 1
• Erthygl Wicipedia: Gwenwynwyn ap Owain

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q2071159

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/