LLYWELYN ap IORWERTH ('Llywelyn Fawr'; 1173 - 1240), tywysog Gwynedd

Mab Iorwerth Drwyndwn a Margaret, merch Madog ap Maredudd. Efallai ei eni yn Dolwyddelan, y faenor frenhinol yn Nantconwy y bu ei dad yn arglwydd arni am gyfnod byr hyd ei farw tua'r adeg y ganwyd Llywelyn. Gan y gallai'r tywysog ieuanc fod yn foddion i beryglu gallu hanner-brodyr ei dad yng Ngwynedd y mae'n debyg iddo gael ei fagu ym Mhowys o dan nodded ei berthynasau ar ochr ei fam. Wedi iddo dreulio cyfnod (na wyddys fawr amdano) o brentisiaeth mewn dwyn arfau rhyfel a chymryd rhan yng ngwleidyddiaeth derfysglyd gogledd y wlad pan oedd eto'n ieuanc, ymunodd â'i gefndyr, meibion Cynan ab Owen, ac, yn 1194, gorchfygodd ei ewythr, Dafydd I, a chipio oddi ar hwnnw gyfran yn llywodraeth y Berfeddwlad a dyfod, yn 1197, yn unig reolwr y rhanbarth hwnnw. Wedi iddo gymryd yr Wyddgrug i'w feddiant yn 1199 yr oedd pob argoel y deuai'n arweinydd o'r un ansawdd a chyda'r un weledigaeth ag Owain Gwynedd; yn wir, rhwng 1199 a 1203, llwyddodd i adfer unbennaeth gwbl ei daid dros Wynedd gyfan, gan gynnwys Meirionnydd a Phenllyn.

Parhaodd agwedd brenin Lloegr tuag ato yn ansicr am gyfnod hyd nes y penderfynodd y brenin John o blaid ymgyfeillachu; arwydd o'r agwedd newydd hon oedd priodas Llywelyn yn 1205 â Joan, merch ordderch John. Daeth pen ar y cyfeillgarwch hwn yn 1210, ac yn 1211, pan ddygwyd cyrch ar Gymru gan luoedd y brenin, fe'i cafodd Llywelyn ei hun wedi ei wahanu - wedi ei gau i mewn fel petai - ac wedi colli'r Berfeddwlad hefyd. Adenillwyd y tiroedd hyn yn 1212 ac yn dilyn daeth y blynyddoedd pryd yr oedd Llywelyn ar ei uchaf fel gorchfygwr - manteisiodd i'r eithaf ar y digwyddiadau y tu allan i Gymru a arweiniodd i ennill ' Magna Carta ' yn Lloegr, ymosododd yn ddidrugaredd ar y goror, ac enillodd, heblaw amddiffynfeydd eraill, drefi pwysig Caerfyrddin, Aberteifi, a Threfaldwyn. Caniatâwyd iddo gadw y rhain yn ei ddwylo ei hun o dan gyfamod Caerwrangon (1218).

Yn y cyfamser llwyddasai Llywelyn i ennill meistrolaeth ar ei gyd-dywysogion. Ei gydymgeisydd pennaf ymysg arglwyddi cynhenid Cymru ydoedd Gwenwynwyn, arglwydd rhan ddeheuol Powys, eithr alltudiwyd ef (am y tro diwethaf) yn 1216 a pharhaodd ei diroedd ef ym meddiant Llywelyn hyd y diwedd. Yr oedd tywysogion y rhan ogleddol o Bowys yn gyfeillgar, ac ar ôl y flwyddyn 1216 ni roddwyd i Lywelyn unrhyw broblem anodd i'w thrin oblegid agwedd tywysogion llinach Dinefwr, gan iddo ef, yn y flwyddyn honno, aildrefnu ac ailrannu iddynt eu tiroedd mewn cynhadledd bwysig a gynhaliwyd yn Aberdyfi ac y daeth yr holl dywysogion Cymreig a holl wŷr doeth Gwynedd iddi.

O hyn ymlaen nid amharwyd ar ei safle mewn unrhyw fodd o bwys. Y mae'n wir i elyniaeth y Marshaliaid beri iddo golli Caerfyrddin, Aberteifi, a Threfaldwyn yn 1223, eithr llwyddodd yntau i sefydlu rhagorsafoedd o bwysigrwydd daearyddol a milwrol trwy ennill Llanfair-ym-Muellt oddi ar William de Breos yn 1229 ac adennill Aberteifi yn 1231, a hynny ar adeg pan oedd yn gwrthweithio dylanwad perygl a godai ar y goror wrth fod swyddogion brenhinol yn crynhoi tiriogaethau eang at ei gilydd; Hubert de Burgh oedd y mwyaf egnïol yn hynny o beth. Daeth y cyfnod hwn i ben pan drefnwyd cytundeb Middle yn 1234, cytundeb a barodd fod heddwch cyfan gwbl bron am weddill oes Llywelyn. Arfaethai Llywelyn i'r benarglwyddiaeth a sefydlasai ef barhau trwy drefnu i'r mab hynaf etifeddu yn hytrach na chaniatáu cadw ymlaen y dull Cymreig cynhenid o rannu tiroedd rhwng y meibion i gyd. Cymerasid cam i'r cyfeiriad hwnnw eisoes yn 1229 pan gytunodd y brenin Harri III i gydnabod mai Dafydd, mab Joan, a gâi ddilyn ei dad, yn hytrach na Gruffydd, a oedd yn frawd hŷn na Dafydd. Gwelir athrylith Llywelyn fel gwladweinydd mewn cyfeiriad arall hefyd, sef yn ei ddymuniad i ennill cyfeillgarwch ei gymdogion ar y gororau trwy drefnu i'w blant briodi aelodau o'r teuluoedd hynny - dyweddïwyd David ag Isabella de Breos; Gwladus â Reginald de Breos (a phan ddaeth yn weddw, â Ralph Mortimer); gŵr cyntaf Margaret oedd John de Breos a'r ail oedd Walter Clifford; priodwyd Gwenllian a William de Lacy; a phriodwyd Helen â John, nai cynghreiriad agosaf ei thad, sef Ranulf, iarll Caer.

Tywysog ffiwdal mawr oedd Llywelyn, a'i bolisi wedi ei ffurfio o fewn cylch y cyfyngid arno gan reidrwydd talu gwrogaeth i Loegr; iddo ef, tywysogaeth ffiwdalaidd oedd Cymru, tebyg i'r frenhiniaeth yn Sgotland. A serch nad oes unrhyw dystiolaeth iddo erioed geisio gosod ar dywysogion eraill Cymru unrhyw fath ar unbennaeth heblaw un 'de facto' y mae'n amlwg ei fod, yn ei flynyddoedd olaf, yn prysur ffurfio polisi cyfansoddiadol o'r math a ddug ffrwyth yn ystod teyrnasiad ei ŵyr o'r un enw ag ef. Er enghraifft, dyna gymryd iddo'i hun, ar ôl 1230, y teitl newydd - ' Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri ' - a'r cam mwy agored a gymerth yn 1238 yn Ystrad Fflur pan fynnodd (yn wyneb protestio gan lys brenin Lloegr) i is-arglwyddi Cymreig dalu gwrogaeth i Ddafydd.

Bu Llywelyn farw 11 Ebrill 1240 yn Aberconwy, a chladdwyd ef yn abaty y lle hwnnw, yr abaty y bu ef yn bennaf noddwr iddo.

Awdur

• Yr Athro Thomas Jones Pierce, (1905 - 1964)

Ffynonellau

• J. E. Lloyd, A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London 1911), Cyf. I
• J. E. Lloyd, A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London 1911), Cyf. II
• Oxford Dictionary of National Biography
• Calendar of Ancient Correspondence concerning Wales (1935)
• T. H. Parry-Williams (gol.), Llawysgrif Hendregadredd (1933)
• Archifau LlGC: NLW MS 6680B: Llawysgrif Hendregadredd

Darllen Pellach

• Archifau LlGC: Peniarth MS 29: Llyfr Du'r Waun, tt. 31, 42, 45, 47
• Archifau LlGC: Wynnstay Estate Records: Charters of the Abbey of Ystrad Marchell: Gift by Llywelyn ab Iorwerth, [1209?], Nov. 25
• Inquisition post mortem of Llewellyn ap Iorwerth, Prince of Wales, temp. H6 (Middle Hill Press c.1860)

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/