Fe wnaethoch chi chwilio am Sir William Williams, 1st Baronet, of Gray
Mab John Laugharne, S. Bride's, Sir Benfro, a'i wraig Janet, merch Syr Hugh Owen, Orielton, yn yr un sir. Yn ei ieuenctid bu'n was personol ('page') i Robert Devereux, 3ydd iarll Essex, ac y mae'n bosibl iddo fod gyda'i feistr pan oedd hwnnw'n milwrio yn yr Iseldiroedd. Pan dorrodd y Rhyfel Cartref allan yn Awst 1642, dododd rhai o wŷr tiriog dehau Sir Benfro, gyda chymorth marsiandwyr yr oedd iddynt gysylltiad agos â Bryste, filwyr yn Hwlffordd, Penfro, a Dinbych-y-pysgod i'w hamddiffyn ar ran y Senedd. Rhoes y brenin ofal ei achos ef yn ne-orllewin Cymru i Richard Vaughan, iarll Carbery. Nid ymegnïodd Carbery ryw lawer hyd nes cymerwyd Bryste gan y tywysog Rupert (26 Gorffennaf 1643). Wedi hynny daeth i Sir Benfro gan gymryd meddiant o Hwlffordd a Dinbych-y-pysgod. Yr oedd tref Penfro yn ei hamddiffyn ei hun o dan ei maer, John Poyer, a'r adeg honno ymddengys i Rowland Laugharne a Rice Powell ymuno ag ef. Y mae'n debyg i Laugharne benderfynu gwneud yr hyn a wnaeth oblegid fod iarll Essex yn bennaeth yn awr ar holl luoedd arfog y Senedd; dylid ychwanegu yma fod Essex yn ŵr a chanddo stad yn Sir Benfro - Lamphey gerllaw tref Penfro. Gyda chymorth llongau'r Senedd y bu gorfod arnynt ddyfod i hafan Milford oblegid tywydd mawr, penderfynodd Laugharne gychwyn ymladd; wedi iddo orfodi rhai lluoedd bychain o wŷr arfog a oedd o blaid y brenin yn Stackpole a Trefloyne i ildio, croesodd hafan Milford ac wedi iddo ymosod arni o'r môr ac o ochr y tir cymerodd amddiffynfa yr oedd y Brenhinwyr yn ei hadeiladu yn Pill (23 Chwefror 1644). Yn dilyn y fuddugoliaeth hon llwyddodd i adennill Hwlffordd a Dinbych-y-pysgod. Aeth Carbery i ffwrdd o Sir Benfro, ac anfonwyd Syr Charles Gerard yno gan y tywysog Rupert i geisio atal Laugharne rhag myned rhagddo. Gorfu i Laugharne fynd yn ei ôl i dre Penfro a Dinbych-y-pysgod. Eithr newidiwyd pethau pan drechwyd y Brenhinwyr ym mrwydr Marston Moor (2 Gorffennaf 1644), oblegid bu raid i Rupert beri i Gerard ddyfod yn ôl o Sir Benfro. Aeth Laugharne rhagddo unwaith eto, gyda chymorth morwyr. Trechodd a meddiannodd dref a chastell Lacharn, a bygythiodd y llu a oedd yn amddiffyn Caerfyrddin dros y brenin. Gwarchaewyd ar gastell Aberteifi a chymerwyd ef ar 29 Rhagfyr 1644. Yng ngwanwyn 1645 anfonwyd Gerard yn ôl i Dde Cymru. Daeth ar warthaf Laugharne yn sydyn pan oedd hwnnw'n gwarchae ar Gastellnewydd Emlyn, a threchodd ef. Gwnaeth y gorchfygiad hwn i Laugharne orfod troi'n ôl i fynd â'r rheini a oedd yn weddill iddo o wŷr yn ôl unwaith eto i drefi Penfro a Dinbych-y-pysgod. Methodd Gerard a darostwng y lleoedd hyn, ac o'r diwedd aeth i ffwrdd o Gymru wedi i'r brenin gael ei orchfygu ym mrwydr Naseby (14 Mehefin 1645). Bu Laugharne yn brwydro ar Colby Moor (1 Awst 1645) â'r milwyr a adawsai Gerard yn y sir, a threchodd hwynt yn llwyr. Drannoeth aeth i mewn i Hwlffordd. Trechwyd y gwarchodluoedd bychain yn hawdd, a daeth Laugharne i allu chwarae rhan derfynol mewn maes ehangach. Pan ildiodd castell Aberystwyth (12 Ebrill 1646) yr oedd de-orllewin Cymru yn gyfan gwbl yn ei law. Ym mis Chwefror 1646 aethai Laugharne i geisio rhyddhau castell Caerdydd, lle yr oedd y llywodraethwr, Edward Pritchard, yn cael ei fygwth gan wŷr tiriog Bro Morgannwg a oedd o blaid y brenin. Yn gydnabyddiaeth am ei wasanaeth gwnaethpwyd Laugharne yn brif bennaeth y lluoedd yn siroedd Penfro, Aberteifi, Caerfyrddin, a Morgannwg. Rhoddwyd iddo hefyd stadau fforffetiedig John Barlow, Slebech, Sir Benfro. Bu ychwaneg o helynt yn Sir Forgannwg ym mis Mehefin 1647, eithr trwy weithredu'n gyflym llwyddodd Laugharne i ddifodi gwrthryfel pan oedd yn cychwyn. Fel yr oedd y rhyfel yn dirwyn tuag at ei derfyn daeth y gwahaniaethau a'r anghydddealltwriaeth a oedd yn ffynnu rhwng yr arweinwyr milwrol a gwŷr tiriog y siroedd yn fwy i'r amlwg. Achwynid gan ddywedyd bod gormod o alw am gymorth mewn arian ac mewn atgyfnerthion (bwyd, etc.). Sibrydid, hyd yn oed, yn faleisus y mae'n ymddangos, fod Laugharne mewn cyswllt â chynrychiolwyr plaid y brenin. I ateb i'r cyhuddiadau hyn gwysiwyd ef i Lundain, ac yr oedd yno 'en parole' pan barodd cyfres o ddigwyddiadau yng ngorllewin Cymru i'r rhyfel dorri allan eilwaith. Achosodd y penderfyniad i ddadfyddino uwchrifiaid wrthwynebiad. Gwrthododd John Poyer roddi tref Penfro i'r Cyrnol Fleming, y comisiynwr seneddol a anfonasid i arolygu'r dadfyddino, a bu i hyn galonogi rhai o wŷr Laugharne i ddilyn ei arweiniad. Gosododd Rice Powell ei hun yn ben ar y rhai nad oeddent yn cytuno â'r dadfyddino, ac aeth yn ei flaen yn gyflym tua Chaerdydd a gwŷr y brenin yn ymuno ag ef pan oedd ar ei daith. I atal y symudiad hwn o eiddo Powell, trefnodd y Cyrnol Thomas Horton (o'r ' New Model Army') ei luoedd ef rhyngddynt a Chaerdydd yn Sain Ffagan. Yr oedd Laugharne wedi gadael Llundain ac ymunodd â Powell ar 4 Mai. Dadleuai ef nad oedd awdurdod gan Horton i ddod i'r rhan o'r wlad a oedd dan ei ofal ef, eithr y mae'n rhaid ei fod yn dirnad ei fod ef ei hun erbyn hyn mewn gwrthryfel yn erbyn y Senedd. Dechreuwyd ymladd ar 8 Mai, gorchfygwyd byddin Laugharne yn llwyr, a chlwyfwyd yntau. Aeth i lochesu unwaith yn rhagor yn nhref Penfro, lle y trefnodd wrthwynebiad ystyfnig i'r gwarchae a wnaethpwyd gan Oliver Cromwell ei hunan - a Laugharne yn gobeithio, ond yn ofer, y deuai cymorth oddi wrth y tywysog Siarl o wlad ei alltud. Yr oedd y gwarchodlu wedi ei wanychu a'i leihau gymaint nes o'r diwedd i Laugharne orfod ymostwng ar 11 Gorffennaf 1648. Fe'i profwyd ef, gyda Poyer a Powell, mewn llys milwrol, a dedfrydwyd hwy i farwolaeth. Poyer yn unig a gafodd ei ladd; rhoddwyd pardwn i Laugharne maes o law. Ar 6 Tachwedd 1649 caniâtawyd iddo dalu dirwy o £712 am ei drosedd yn erbyn y wladwriaeth. Eithr, ar 26 Rhagfyr 1655, barnwyd nad oedd raid iddo dalu oherwydd iddo orfod mynd i ddyled pan oedd yn ymladd o blaid y Senedd. Ar ôl yr Adferiad cafodd ei ddewis yn aelod seneddol dros fwrdeisdref Penfro, a rhoddwyd iddo flwydd-dâl bychan. Mewn petisiwn a gyflwynodd ar 19 Mawrth 1662 mynegodd iddo golli £37,650 yn ystod y rhyfel.
Gwraig Laugharne oedd Anne, ferch Syr Thomas Button. Goroesodd hi ef, ac ar 4 Awst 1677 ceisiodd gymorth gan y brenin ar gyfrif cyfyngder ei hamgylchiadau.
Dyddiad cyhoeddi: 1953
Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/
Mae'r Bywgraffiadur Cymreig yn cael ei ddarparu gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru a Chanolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru. Mae ar gael am ddim ac nid yw'n derbyn cymorth grant. Byddai cyfraniad ariannol yn ein helpu i gynnal a gwella'r wefan er mwyn i ni fedru parhau i gydnabod Cymry sydd wedi gwneud cyfraniad nodedig i fywyd yng Nghymru a thu hwnt.
Ewch i'n tudalen codi arian am ragor o wybodaeth.