MAURICE, HENRY (1634 - 1682), 'apostol Brycheiniog'

Mab Griffith Morris o Fethlan, plwyf Aberdaron, ac yn berthynas pur agos i Wyniaid Boduan ac Edwardiaid Nanhoron. Addysgwyd ef yng Ngholeg Iesu, Rhydychen. Nid oes digon o sicrwydd mai ef oedd yr Henry Morris a ddaeth i'r amlwg yn 1656 fel gŵr a bleidiai symud ysgol Botwnnog i Bwllheli, ond y mae mwy na digon mai ef a benodwyd gan y 'Triers' yn 1658 i fugeilio Piwritaniaid Llannor a Deneio; ef hefyd oedd yr Henry Maurice a gyfleodd eiriau ar ymyl y ddalen yn ail ran Cannwyll y Cymry a gyhoeddwyd yn niwedd 1659 neu ddechrau 1660, sef geiriau i egluro i bobl y Gogledd ystyr rhai o ymadroddion rhy Ddeheuol y Ficer Prichard. Pan ddaeth yr Adferiad, cydymffurfiodd ag Eglwys Loegr; ym Mawrth 1661 penodwyd ef yn ficer Bromfield ger Llwydlo; ym Mehefin 1668 codwyd ef yn rheithor Church Stretton. Cyn Mehefin 1671, fodd bynnag, digwyddodd y dröedigaeth fawr; ymddihatrodd Maurice o'i urddau eglwysig a daeth yn bregethwr Anghydffurfiol, a hynny gyda llwyr gydymdeimlad ei wraig Elin, unig ferch y Brenhinwr cyndyn Sieffre Glyn o'r Gwynfryn ger Pwllheli. Pan ddaeth rhyddid bychan 1672 o dan yr 'Indulgence,' yr oedd yn byw yn Much Wenlock, a gofynnodd am dair trwydded i bregethu, un yn ei dŷ ei hun, un arall yn yr un pentref a thrydedd yn Acton Round. Nid oedd ysbryd na llythyren y Declarasiwn yn caniatáu i bregethwr weithio y tu allan i gylch ei drwyddedau, ond aeth Maurice ar daith (Mehefin 1672) i siroedd Trefaldwyn a Maesyfed, ar daith arall ddechrau Awst i sir Frycheiniog, ac yn niwedd yr un mis ar y daith enwog i Lŷn ei ddyddiau bore, gan bregethu mewn lleoedd heb drwydded ganddynt, annerch tyrfaoedd mewn mynwentydd, a myned mor hy â cheisio pregethu yn eglwysi'r wlad. Yn naturiol ddigon ymwelodd â John Williams yn Llangian, ac â'r sgwïer Richard Edwards yn Nanhoron. Yn union wedi iddo ddychwelyd i Wenlock, gwahoddwyd ef i fod yn fugail ar eglwys gynnull Annibynwyr Brycheiniog, gyda'i bencadlys (yn ôl pob tebyg) yn Llaneigon. Yn ystod ei yrfa o 10 mlynedd yn y sir honno datblygodd yn un o bwerau mwyaf grymus yr ail genhedlaeth o Biwritaniaid, fel y prawf y cyfeiriad arbennig ato yn 1673 mewn llythyr oddi wrth yr esgob Lucy at yr archesgob; y nifer mawr (682) o Anghydffurfwyr (y rhan fwyaf o lawer yn Annibynwyr) a ymddangosodd yng ngholofnau 'census' 1676; a'r eglwysi gwahanedig o Annibynwyr â'u henwau yn 'Lists' Dr. John Evans yn 1715 ac ymlaen, a darddodd allan o eglwys fawr y sir. Y mae lle amlwg iddo yn An Account of the minsiters... ejected Calamy; un o brif ddiddordebau llyfr hanes y Dr. Thomas Rees o Abertawe ar Anghydffurfiaeth Cymru yw'r dyfyniadau o ddyddiadur Maurice am 1672; iddo ef y gofynnodd un o henuriaid Broadmead ym Mryste am roddi (yn 1675) grynodeb bras o hanes a tharddiad achosion Ymneilltuol Cymru, heb anghofio enwau eu pregethwyr a'u gwahanol swyddogion - llafn o oleuni o ganol tywyllwch dyddiau'r erlid. Rhagfarnau Maurice yn bur amlwg ynddo: Calfin ac Annibynnwr uniongred ydoedd, heb rithyn o gydymdeimlad ag Arminiaid a Chrynwyr. Nid oedd fodd, ychwaith, anghofio ei stremp aristocrataidd, ond graddol larieiddiwyd hi gan y grasusau Cristnogol. Bu farw 30 Gorffennaf 1682, yn 48 oed.

Awdur

• Thomas Richards, (1878 - 1962)

Ffynonellau

• J. E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (1914), 271
• Richards, 'Puritan Visitation at Jesus College, Oxford', 90-2, yn Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1922-3
• Calendar of State Papers, Domestic Series, 1656, 252
• Lambeth MS 995 (229)
• Exchequer First Fruits Certificates, Hereford, files 11-12
• Calendar of State Papers, Domestic SeriesCharles II, E.B. 38A, 210, 243
• Broadmead Records (1847, 1865), Add. B, 511-18
• Salt MS. 2112 yn llyfrgell William Salt, Stafford 393-5
• Edmund Calamy, An account of the ministers, lecturers, masters, and fellows of colleges and schoolmasters, who were ejected or silenced after the Restoration in 1660. By or before, the Act for Uniformity. (London 1713), vol. II, 567-72
• Thomas Rees, History of Protestant Nonconformity in Wales from its rise in 1633 to the present time (London 1883), 212-20
• Y Cofiadur, 1928, 15-67
• T. Richards, Wales under the Indulgence, xiii

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/