WILLIAMS, THOMAS ('Gwilym Morganwg'; 1778 - 1835), bardd

Ganwyd ym Melin Gallau, plwyf Llanddety, sir Frycheiniog, 20 Tachwedd 1778, mab William Thomas. Symudodd y teulu tua 1781 i fyw ym Melin Pontycapel, Cefncoedycymer. Dywed llythyr Taliesin ab Iolo iddo ddechrau gweithio tua saith oed mewn lefel lo a oedd gan ei dad. Ni ddywedir fawr am yr addysg fore a gafodd ond iddo ddechrau llenydda pan oedd yn llanc ifanc. Pan oedd tua 27 aeth i Lundain, ond rhyw chwe mis y bu yno. Pan ddychwelodd aeth i weithio o dan ofal Rhys, mab Hywel Rhys. Gellir casglu mai'r ddysg a dderbyniodd gan ei feistr a'i cymhwysodd ef i ysgrifennu (mewn cydweithrediad a'r Dr. Jenkins, Hengoed) y fersiwn cyntaf ar Y Parthsyllydd, 1815-6. Dywed Ioan Emlyn yn ei ragymadrodd i gyfrol gyntaf Y Parthsyllydd, 1870, iddo 'ddyfynu yn helaeth o'r hen Barthsyllydd, cydwaith yr enwogion hynny, Dr. Jenkins, Hengoed, a Mr. Thomas Williams (Gwilym Morgannwg); ac yn y rhagymadrodd i'r ail gyfrol (1875) dywed Spinther mai 'gair o'u bathiad hwy yw yr enw "Parthsyllydd".' Ni ddywed llythyr Taliesin ab Iolo pa bryd yn hollol y symudodd Gwilym Morganwg i Bontypridd i gadw tafarn, ond yr oedd yno yn 1813. Ceir copi yn Awen y Maen Chwyf, 17, o lythyr a ysgrifennodd yn Rhagfyr 1813 at gyhoeddwr Seren Gomer yn dymuno'n dda i'r cylchgrawn ac yn cynnig barddoniaeth i'w chyhoeddi yn y Seren. Bu farw ym Mhontypridd 13 Awst 1835, ac fe'i claddwyd ym mynwent Llanfabon.

Dengys dwy gyfrol a gyhoeddwyd ym Merthyr, y gyntaf yn 1824 a'r ail yn, 1826 fywiogrwydd bywyd llenyddol y cylch yn chwarter cyntaf y ganrif, beth oedd nodweddion ac ansawdd y gweithgarwch llenyddol yma, a beth oedd pwysigrwydd Gwilym Morganwg, sef Llais Awen Gwent a Morganwg … a gyhoeddwyd gan J. Davies (Brychan), 1824; ac Awenyddion Morganwg, neu Farddoniaeth Cadair Merthyr Tudful ym mraint Cadair a Gorsedd Pendefigaeth Morganwg a Gwent … 1826. Yr oedd gwaith Gwilym Morgannwg eisoes wedi gweld golau dydd cyn hyn: ymhlith y cyfansoddiadau a gyflwynwyd i eisteddfod Caerfyrddin, 1819, ac a gyhoeddwyd yn ddiweddarach o dan y teitl Awen Dyfed (1822), cynhwyswyd ei awdl ef 'Ar farwolaeth y godidog flaenawr milwraidd, Syr Thomas Picton', hynny drwy ymyrraeth Iolo Morganwg, gan i Gwilym Morgannwg dorri rheolau'r gystadleuaeth drwy gynnwys ei enw (yn hytrach na ffugenw) ar waelod ei waith. Yn y portread o yrfa Picton, cyfeirir at y cyfnod a dreuliodd yn India'r Gorllewin, a hynny gan feio eraill, fe ymddengys, am yr anawsterau a ddaeth i'w ran ar ynys Trinidad ('Ai'r gwr glew i'r Gorllewin,/Trwy glod (er trallod) i'w trin,/Cadwodd ei glod hynod-wiw/Er twyllwyr, bradwyr, a briw'). Syndod yw gweld Iolo Morganwg yn cefnogi cerdd ar y testun hwn, a cherdd sy'n benodol yn glastwreiddio'r cyhuddiadau a wynebodd Picton am ei gamwri yn Trinidad. Gan adlewyrchu'r berthynas gadarnhaol a awgrymir gan y nawdd hwn, y mae'n amlwg fod syniadau Iolo, yn eu tro, yn fawr iawn eu dylanwad ar Gwilym Morgannwg, yntau. Ar tt. 7-8 o Llais Awen ceir can Gwilym Morgannwg, 'Heddwch', … ' ac a ddatganwyd yng Ngorsedd Morganwg ar y Maen Chwyf, ar yr ail Gyfadgyrch yn yr Alban Hefin, yn y flwyddyn 1814.' 'He and myself were initiated into the arcana of Druidism by my father,' medd ab Iolo, a geilw ef hefyd 'my only brother druid.' Yn y gyfrol arall adroddir hanes pedwaredd eisteddfod y gymdeithas gan Gwilym Morganwg, a gwelir ei fod yn un o'r beirniaid. Y peth diddorol yn ei feirniadaeth yw ei wrthwynebiad pendant i'r mesur diodl. Ar tt. 63-4, ceir hanes y bumed eisteddfod a gynhaliwyd ar ddydd 'Gwyl yr Alban Hefin, 1825.' Yn hon y gwobrwywyd awdl 'Gwilym Morganwg' ar y testun, 'Dinystr Castell Caerphili.' Dywed ab Iolo iddo ennill yn eisteddfod Caerdydd, 1834, am feddargraff i'w rhoi ar garreg fedd Iolo Morganwg, ac iddo adael tlws arian ar ei ôl a eniliodd am ganu gyda'r tannau. Cyhoeddwyd ei weithiau yn 1890, Awen y Maen Chwyf , ar draul ei fab Taliesin Williams. Prin yw gwerth barddonol y gyfrol, ond y mae ynddi rai pethau diddorol, megis 'cerddi etholiad'; ac nid yw'r cerddi serch ar fesurau alawol heb ryw gywreinrwydd a deheurwydd. Ond y mae ynddi un peth campus, sef y cywydd marwnad i Iolo Morganwg.

Awduron

• Yr Athro Thomas John Morgan, (1907 - 1986)
• Diwygiwyd gan y tîm golygyddol, 2024

Ffynonellau

• Thomas Williams, Awen y Maen Chwyf yn cynnwys awdlau, cywyddau, caniadau, ac englynion (Merthyr Tydfil 1890), v - viii, sef copi o lythyr 'Taliesin ab Iolo' yn y The Merthyr Guardian, 22 Awst 1835
• Charles Ashton, Hanes llenyddiaeth Gymreig o 1651 O.C. hyd 1850 (1893), 623
• Awen Dyfed: sef, awdlau ac englynion a ddanfonwyd i Eisteddfod Caerfyrddin, Gorph.8, 1819; at y rhai y 'chwanegwyd hanes yr eisteddfod (Caerfyrddin 1822), tt. 49–55
• Iolo Morganwg at David Saunders (Dafydd Glan Teifi), 15 Mawrth 1823, yn Geraint H. Jenkins, Ffion Mair Jones, David Ceri Jones, The Correspondence of Iolo Morganwg (Cardiff 2007), III, t. 647

Darllen Pellach

• Erthygl Wicipedia: Thomas Williams

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 53956408
• Wikidata: Q13131866

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/