HARRIES, JOHN (c.1785 - 1839), astrolegydd a meddyg

Mae'n debyg i John Harries (Shon Harri Shon) gael ei eni ym Mhantycoy (Pant-coi), Cwrt-y-cadno, Sir Gaerfyrddin, ac fe'i bedyddiwyd yng Nghaio ar 10 Ebrill 1785. Ef oedd yr hynaf o chwech o blant Henry Jones (Harry John, Harry Shon), Pantycoy (1739-1805), saer maen, a'i wraig Mary Wilkins. Derbyniodd addysg gymharol ffurfiol, yn Y Cowings, Academi Breifat Fasnachol yng Nghaio tan yn ddeg oed, ac yna fel preswyliwr yn ysgol ramadeg Hwlffordd tan yn ddeunaw oed.

Nid yw'n glir ble y bu'n astudio meddygaeth - mae nifer o hanesion anghyson gan gynnwys adroddiadau bod ganddo bractis gyda'i ffrind yr astrolegydd Robert Cross Smith (Raphael; 1795-1832) yn Harley Street, Llundain, cyn iddo ddychwelyd i Gaeo yn ei bedwardegau i sefydlu practis. Fodd bynnag, dengys ei drawsgrifiadau a'i gyfrifon meddygol (NLW MS 11702F , NLW MS 11703E , 97, NLW MS 11701C , 672A) dyddiedig 1813-31, iddo fod yn ymarfer yng Nghwrt-y-cadno trwy gydol y cyfnod hwn.

Mae rhai ffynonellau'n nodi iddo briodi Elizabeth Emily Lewis, merch i gyfreithiwr o Abergwaun. Fodd bynnag, mae trwydded briodas ar gyfer 8 Awst 1821 yn cofnodi bod John Harries, llawfeddyg a dyn sengl o blwyf Caio, wedi priodi Lettice Rees. Enwir ei weddw yn Lettice yn ei ewyllys (13 Mai 1842, SD/1842/199 ).

Mae John Harries yn un o'r dynion hysbys mwyaf adnabyddus. Roedd ef a'i deulu yn enwog ledled Cymru a siroedd y gororau fel meddygon proffesiynol, llawfeddygon galluog ac astrolegwyr medrus a oedd â safle pwysig yn y gymdeithas. Teithiai pobl o bell ac agos i ymgynghori â hwy ar faterion yn ymwneud ag adfer eiddo coll neu wedi ei ddwyn, iachâd pobl ac anifeiliaid, swyn, dweud ffortiwn, sêr-ddewiniaeth a phroffwydoliaeth, brwydro dewiniaeth, a galw ysbrydion daionus. Dywedir i ymwelwyr nodedig alw ym Mhantycoy, gan gynnwys yr actores enwog Sarah Siddons ym 1851, a George Borrow yn ystod ei daith o amgylch Cymru ym 1854.

Fodd bynnag, cawsant eu collfarnu'n llym gan sefydliad crefyddol eu dydd. Un o feirniaid ffyrnicaf John Harries oedd David Owen (Brutus, a ysgrifennodd yn Yr Haul ym Medi 1840, t.286 : 'Ond gan y myn dynion fod yn ffyliaid, nid oes ond gadael iddynt ymgynghori â Mr. Harries, Cwrt y Cadno, a myned i draul ar bwys ei gelwydd a'i dwyll. Y mae yn waeth na lleidr ei fod yn twyllo dynion fel y mae; ac y mae eisiau tost i'w gael i afael y gyfraith, a rhoddi tread-mill iddo am ychydig o fisoedd, fel y gwneir a'i gyd-dwyllwyr yn Lloegr.' Ym 1889, honnodd John Rowland ('Giraldus') fod Dr. Harries yn 'conjurer, fortune-teller, and quack doctor … He gulled the credulous for many years and reaped a bountiful harvest.' (Carmarthenshire Notes, Antiquarian, Topographical, and Curious , I (1889), t.29)

Roedd gan y teulu lyfrgell sylweddol o lyfrau a llawysgrifau mewn Groeg, Lladin, Saesneg a Ffrangeg ym Mhantycoy, a oedd yn adlewyrchu eu diddordebau meddygol, astrolegol a dewiniol. Dywedir bod John Harries yn cadw un o'i lyfrau wedi ei gloi ac yn guddiedig, ac na fyddai'n meiddio ei agor ond unwaith y flwyddyn mewn coedwig ddiarffordd gerllaw lle byddai'n darllen amryw o swynion ohono i alw ysbrydion. Honnir bod y llyfr yn cynhyrchu storm arw iawn ar ôl ei agor. Arweiniodd hyn at y gred bod pŵer y teulu yn deillio o'r gyfrol fawr hon o swynion, a oedd wedi ei rhwymo â chadwyn haearn a thri chlo. Dywed J. H. Davies yn Rhai o Hen ddewiniaid Cymru (1901), mai'r unig lyfr y daeth o hyd iddo pan ymwelodd â Chwrt-y-cadno ychydig flynyddoedd ynghynt a oedd yn debyg i'r disgrifiad yma oedd hen lyfr du maint Beibl teuluol gyda dau glo, a oedd yn cynnwys offer meddygol amrywiol, ac awgryma mai hwnnw oedd y llyfr uchod.

Mae Ithiel Vaughan-Poppy yn cynnwys disgrifiadau manwl o John a Henry Harries a'u gwragedd yn ei thraethawd 'The Harries Kingdom - Wizards of Cwrt-y-cadno', ac yn nodi iddi adneuo ffotograffau o'r pedwar i Lyfrgell Genedlaethol Cymru. Fodd bynnag, gan nad oedd ambroteipiau ar gael tan ddechrau'r 1850au, mae'n annhebygol mai ffotograffau o John , ei 'wraig' Elizabeth Emily Harries a Henry a'i wraig Hannah a gymerwyd ar ôl eu priodas ar 4 Tachwedd 1842 yw'r rhain. Mae lle, felly, i amau ei disgrifiadau sy'n seiliedig ar y ffotograffau hyn.

Bu John Harries farw mewn tân ar 11 Mai 1839 yn 54 oed. Adroddir iddo gael rhagargoel y byddai'n marw mewn damwain ar y dyddiad hwnnw, ac er mwyn osgoi hynny arhosodd yn y gwely trwy'r dydd. Aeth y tŷ ar dân yn ystod y nos, a bu farw o ganlyniad i'r tân. Claddwyd ef ar 13 Mai ger y ffenestr ddwyreiniol ym mynwent eglwys Caio.

HENRY GWYNNE HARRIES (1821 - 1849), meddyg a dyn hysbys

Roedd mab John Harries. Henry Gwynne Harries hefyd yn feddyg ac yn 'ddyn hysbys' adnabyddus. Mae sawl ffynhonnell yn awgrymu iddo gael ei eni ar 30 Mehefin 1816, ond mae cofnodion cofrestr plwyf Caio yn cofnodi i 'Harry, mab hynaf John a Lettice Harries o Pant-Coi', gael ei fedyddio ar 7 Tachwedd 1821. Ymddengys iddo ddilyn ôl troed ei dad trwy gael ei addysgu yn Y Cowings ac yn ysgol ramadeg Hwlffordd cyn o bosibl fynychu Prifysgol Llundain.

Bu Henry yn byw gyda'i fam yn Aberdâr, tŷ ar eu hystad, rhwng 1839 a 1842 tra bod Pantycoy yn cael ei ailadeiladu ar ôl y tân a laddodd ei dad. Priododd Hannah Marsden, athrawes yng Nghaio, merch i weithiwr ar ystâd Pantycoy, yn eglwys Caio ar 4 Tachwedd 1842. Gellir gweld copi o'i 'llythyr bidio ' yn LlGC. Teimlai ei deulu ei fod wedi priodi'n is na'i statws cymdeithasol, a honnir bod y briodas wedi bod yn un anhapus. Serch hynny, derbyniodd ei dynged gan ddweud 'I cannot help it. I must marry her. I dare not cross my planet' (NLW MS 11119B ). Bu iddynt dri o blant, Victoria Letitia, g. Mawrth 1843, John, g. Mawrth 1844; a Henry Harri Harries, g. Ebrill 1846. Bu Henry Harries farw o'r ddarfodedigaeth ar 16 Mehefin 1849 yn wyth ar hugain oed, a'i gladdu dridiau'n ddiweddarach.

JOHN HARRIES (c.1827 - 1863), meddyg a dyn hysbys

Mab arall John Harries, sef John Harries (c.1827-1863), oedd yr olaf o ddynion hysbys enwog Cwrt-y-cadno. Bu'n ymhel ychydig mewn sêr-ddewiniaeth, 'but never shone' (NLW MS 11119B), ac awgrymir iddo elwa ar enw da ei dad a'i frawd hŷn. Ystyrid bod ei chwaer Ann hefyd yn fedrus yn y gelfyddyd.

Awdur

• Morfudd Nia Jones

Ffynonellau

• Archifau LlGC: NLW MS 11119B: Arthur Mee, Harrieses of Cwrtycadno
• Archifau LlGC: NLW Facs 374/14: John Harries (Cwrtycadno) family death certificates, 1839-1863
• John Harries a Lettice Rees, rhif priodas 119, Reel 213, CPD (cofrestr plwyf Cynwyl Gaeo), LlGC, 40
• John Harries, rhif claddu 584, CPD (cofrestr plwyf Cynwyl Gaeo). Reel 212, 73
• Henry Harries a Hannah Marsden, rhif priodas 65, Reel 213, CPD (cofrestr plwyf Cynwyl Gaeo), NLW, 33; NLW MS 14876B
• Henry Harries, claddedigaeth rhif 720, CPD (cofrestr plwyf Cynwyl Gaeo). Reel 212, 90, NLW MS 14876B
• Archifau LlGC: NLW MS 14876B: Genealogical notes by the Rev. Henry Lloyd, vicar of Caeo
• Archifau LlGC: NLW Misc. Records 329: Ithiel Vaughan-Poppy, 'The Harries Kingdom - Wizards of Cwrtycadno', traethawd anghyhoeddedig, 1976, tt 8-12, 15-16
• Kate Bosse-Griffiths, Byd y dyn hysbys: swyngyfaredd yng Nghymru (Talybont 1977)
• J. H. Davies, Rhai o hen ddewiniaid Cymru (Llundain 1901)
• Richard C. Allen, 'Harries, John (c. 1785-1839), astrologer and physician,' Oxford Dictionary of National Biography
• Richard C. Allen, 'Wizards or Charlatans - Doctors or Herbalists? An Appraisal of the 'Cunning Men' of Cwrt y Cadno, Carmarthenshire,' The North American journal of Welsh studies, Vol. 1, No. 2 (2001), pp. 68-85
• Lisa Tallis, 'The 'Doctor Faustus' of Cwrt-y-Cadno: a new perspective on John Harries and popular medicine in Wales', Cylchgrawn Hanes Cymru, Cyf. 24, rhif. 3 (Mehefin 2009), tt. 1-28

Darllen Pellach

• Archifau LlGC: NLW MS 1117B: John Harries's Book of Incantations
• Archifau LlGC: Pant-coy Manuscripts
• Archifau LlGC: Cwrtmawr Manuscripts 97A: Prescription book of John Harries
• Archifau LlGC: Cwrtmawr Manuscripts 672A: Medicine and astrology

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q11024973
• Wikidata: Q13157407

Dyddiad cyhoeddi: 2023-08-31

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/