FOULKES, ISAAC ('Llyfrbryf'; 1836-1904), perchennog newyddiadur a chyhoeddwr

Ganwyd 9 Tachwedd 1836, yn Llanfwrog, mab Peter a Frances Foulkes. Prentisiwyd ef yn gysodydd gydag Isaac Clarke, Rhuthyn, ond aeth i Lerpwl (24 Rhagfyr 1854) cyn gorffen ei brentisiaeth. Bu am flynyddoedd yn gysodydd yn swyddfa argraffu'r Amserau, ac oddi yno aeth i argraffdy David Marples. Yn 1862 sefydlodd ei wasg ei hun yn 28 King Street (Kinglake Street ar ôl 1868). Symudodd droeon cyn ymsefydlu yn Don Chambers, Paradise Street, c. 1896. Yn Liverpool Directory (Gore) cyfeirir ato yn 1862 fel llyfrwerthwr, yn 1863 fel argraffydd, ac yn 1870 fel cyhoeddwr.

Efallai mai'r llyfr cyntaf a gyhoeddwyd ganddo oedd Llyfr Emynau i'r Annibynwyr Cymraeg. O'i gyhoeddiadau cynnar y pwysicaf yw'r argraffiad cyntaf o Cymru Fu , mewn tair rhan, swllt yr un - casgliad o hanesion, traddodiadau, chwedlau, a damhegion Cymraeg. Ysgrifennwyd y cwbl o'r rhain, gydag ychydig eithriadau, ganddo ef ei hun, er na ddywedir hynny yn y llyfr. Yn ddiweddarach gwerthodd hawlfraint y llyfr i ffyrm Gymreig arall. Cyhoeddodd Enwogion Cymru yn 1870, a hwn oedd y geiriadur bywgraffyddol Cymraeg mwyaf a phwysicaf am lawer o flynyddoedd. Cyhoeddwyd hwn y tro cyntaf yn rhannau swllt yr un. Ysgrifennwyd llawer ohono gan Foulkes ei hun, ac efe oedd ei olygydd a'i gyhoeddwr. O hyn ymlaen cyhoeddodd lawer o lyfrau Cymraeg, mawr a bach, gan gynnwys adargraffiadau rhad o weithiau'r beirdd a'r ysgrifenwyr rhyddiaith mwyaf adnabyddus. Ymhlith y llyfrau pwysicaf a gyhoeddodd ceir Dafydd ap Gwilym, 1873; y Mabinogion Cymreig, 1880; Iolo Manuscripts (ail arg.), 1888; Philip Yorke, The Royal Tribes of Wales, 1887; a John Fisher, The Cefn Coch MSS., 1899. Cyhoeddodd gofiannau nodedig: i'r Dr. Thomas Charles Edwards, Dr. John Hughes, Caernarfon, Daniel Owen y nofelydd, John Ceiriog Hughes ('Ceiriog'), a hefyd gyfrol o farddoniaeth a llythyrau Goronwy Owen. Cyhoeddodd lyfrau rhatach, 'Cyfres y Ceinion,' am swllt yr un, yn cynnwys gweithiau 'Hiraethog,' 'Ceiriog,' 'Elfed,' ac eraill, ac yng 'Nghyfres y Classuron Cymreig,' a werthid am dair ceiniog yr un, ceir gweithiau adnabyddus fel y Bardd Cwsg, Llyfr y Tri Aderyn, a barddoniaeth John Blackwell ('Alun'). Cyfrannodd hefyd i Drafodion y Cymmrodorion.

Yr oedd yn awdur nifer o nofelau megis Rheinallt ab Gruffydd, 1874, a'r Ddau Efell, neu Llanllonydd, 1875, ac yn ei ddyddiau cynnar ysgrifennai i gyfnodolion Cymraeg, yn arbennig i'r Cronicl, yr Herald, yr Amserau, etc. Eithr fel cychwynnydd, perchennog, a golygydd y Cymro y mae Isaac Foulkes yn fwyaf adnabyddus. Cyhoeddwyd y rhifyn cyntaf o'r newyddiadur hwn ar 22 Mai 1890. Yn wleidyddol yr oedd yn Rhyddfrydwr ac yn bleidiwr selog i achos heddwch, ond ei brif ddiddordeb oedd cadwedigaeth yr iaith a llenyddiaeth Gymraeg. Gwnaeth fwy na'r un cyhoeddwr arall i ddwyn llyfrau Cymraeg rhad i gyrraedd y bobl. Tua diwedd y 19eg ganrif, pan oedd cynnyrch llenyddol awduron Cymraeg yn isel, gwnaeth Foulkes, trwy ei newyddiadur a thrwy ailgyhoeddi clasuron Cymraeg, wasanaeth amhrisiadwy i'r Cymry cyffredin.

Priododd (1), 1860, Anna Foulkes, Rhuthyn (bu farw 1900); (2), 1904, Sinah Owen, Hafod Elwy. Bu farw yn Rhewl, ger Rhuthyn, 2 Tachwedd 1904, a'i gladdu yn Llanbedr.

Awdur

• William Williams, (1885 - 1950)

Ffynonellau

• Y Cymro, 1890-1
• Y Brython, 25 Mai 1911
• Oxford Dictionary of National Biography
• Catalogau (1770)
• Transactions of the Liverpool Welsh National Society
• llythyrau a phapurau Hugh Evans (Lerpwl)
• Gore, Gore's directory for Liverpool and its environs
• Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1903-4

Darllen Pellach

• Erthygl Wicipedia: Isaac Foulkes

Gweithiau

• Isaac Foulkes 'Llyfrbryf,' John Ceiriog Hughes ei fywyd, ei athrylith, a'i waith (Liverpool 1887)
• Isaac Foulkes 'Llyfrbryf,' Daniel Owen, y nofelydd: bywgraffiad (Liverpool 1903)

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 26834155
• Wikidata: Q13129281

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/