GRUFFUDD AP LLYWELYN (bu farw 1064), brenin Gwynedd 1039-1064 a phenarglwydd ar y Cymry oll 1055-1064

Mab ydoedd i Lywelyn ap Seisyll ac Angharad merch Maredudd. Roedd Gruffudd yn un o dywysogion Brythonaidd mwyaf llwyddiannus yr Oesoedd Canol, a honna Llyfr Llandaf mai ef oedd 'brenin Cymru benbaladr'. Serch hynny, yn unol â'r syniad canoloesol am Olwyn Ffawd, daeth ei yrfa i ben mewn alltudiaeth a marwolaeth dreisgar.

Hanai ei dad Llywelyn o Bowys yn wreiddiol. Cipiodd frenhiniaeth Gwynedd trwy rym arfau tua 1018 ac enillodd reolaeth dros Ddeheubarth yn 1022 cyn iddo farw yn 1023. Trwy ei fam Angharad roedd Gruffudd yn wyr i Faredudd ab Owain (bu farw 999), brenin mawr Deheubarth a phenarglwydd ar Wynedd a Phowys. Mae chwedl angharedig am ddyddiau cynnar Gruffudd i'w chael mewn casgliad o'r ddeuddegfed ganrif o'r enw De Nugis Curialium gan Walter Map (sy'n ei alw wrth enw ei dad). Honna'r chwedl ei fod yn llanc diog ac un Nos Galan, ar ôl i'w chwaer ei daflu allan o'r tŷ, iddo glywed cwyn o dŷ cyfagos bod darn o gig yn brigo i wyneb y pair o hyd, a chymryd hyn fel argoel o'i lwyddiant yn y dyfodol.

Crybwyllir Gruffudd yn Annales Cambriae am y tro cyntaf dan y flwyddyn 1039 pan enillodd fuddugoliaeth ym mrwydr Rhyd-y-groes ar afon Hafren lle lladdwyd brenin Gwynedd o'r enw Iago ab Idwal. Yn sgil hynny anrheithiodd Lanbadarn a gyrrodd Hywel ab Edwin allan o arglwyddiaeth Deheubarth. Dychwelodd Hywel ymhen dwy flynedd, ond cafodd ei drechu gan Gruffudd ym mrwydr Pencader yn Sir Gaerfyrddin, lle cipiwyd gwraig Hywel hefyd.

Ar ôl ei lwyddiannau cynnar, dechreuodd cystadleuwyr Gruffudd edrych am gymorth dros Fôr Iwerddon. Cafodd ei herwgipio gan Lychlynwyr o Ddulyn yn 1042. Yn ôl tystiolaeth yr Historie of Cambria gan yr hanesydd o'r unfed ganrif ar bymtheg David Powel (a honnodd mai cronicl Cymraeg canoloesol oedd ei ffynhonnell), cynlluniwyd yr herwgipiad gan Gynan, fab Iago, ond methodd pan ryddhawyd y carcharorion gan y Cymry wrth iddynt gael eu tywys i'r llong. Tro Hywel ab Edwin, un arall o gystadleuwyr Gruffudd, oedd hi wedyn i godi llu Llychlynnaidd o Iwerddon yn 1044. Wynebodd y ddeuddyn ei gilydd mewn brwydr ger afon Tywi, lle y cafodd Hywel ei drechu a'i ladd.

Daeth cystadleuwyr newydd i'r amlwg yn y de, y brodyr Gruffudd a Rhys, meibion Rhydderch ab Iestyn. Mae'n bosibl eu bod wedi dal grym yn Neheubarth trwy gynghrair â'r tywysog o'r gogledd, gan fod cofnod cwta tua 1045 yn honni bod brad rhyngddynt hwy a Gruffudd. Efallai mai hwythau a ysgogodd bobl Ystrad Tywi i ladd 140 o wŷr Gruffudd y flwyddyn ganlynol. Honna testun cynharaf Annales Cambriae (tua 1100) fod y dynion a laddwyd yn rhan o familia (gosgordd personol) Gruffudd, llu goresgynnol efallai. Dialodd Gruffudd trwy anrheithio Ystrad Tywi yn ogystal â Dyfed. Efallai iddo gael llai o lwyddiant yn erbyn meibion Rhydderch nag yr awgrymir gan y cofnodion a oroesodd, oherwydd yn 1046 (yn ôl fersiwn 'C' o'r Anglo-Saxon Chronicle) ymgynghreiriodd Gruffudd â'r uchelwr Eingl-Sacsonaidd Sven Godwinson, a wnaed yn iarll yr ardal o gwmpas Henffordd yn 1043, ar gyfer cyrch ar dde Cymru, lle cymerasant wystlon. Gallasai'r dinistr fod yn llym, a honna'r Annales Cambriae fod ardaloedd dwyreiniol Cymru yn ddiffeithwch ddwy flynedd wedyn. Talodd Gruffudd ap Rhydderch y pwyth yn 1049, pan gododd lu Llychlynnaidd o Iwerddon gan anrheithio tiriogaeth Sven o gwmpas Henffordd a Chaerloyw; goresgynnodd swydd Henffordd eto yn 1052. Wynebodd y ddau Gruffudd ei gilydd am y tro olaf yn 1055 pan laddodd y tywysog o'r gogledd ei gystadleuydd deheuol gan uno'r Cymry dan ei reolaeth.

Cadwyd cof am waith trwyadl Gruffudd yn dileu ei gystadleuwyr ganrif yn nes ymlaen yn yr apologia sarrug a geir yng nghasgliad Walter Map: 'Ni laddaf neb, dim ond pylu cyrn y Cymry fel na allant niweidio eu mam.'

Yn fuan ar ôl dileu hen gystadleuydd cafwyd cynghreiriad newydd ac annisgwyl. Dygwyd cyhuddiad o frad yn erbyn Ælfgar, mab Iarll Leofric o Mercia, ac yn hwyr ym mis Mawrth 1055 fe'i dedfrydwyd yn herwr. Ffodd i Iwerddon a chododd lynges o ddeunaw llong gan 'seren ar gynnydd' byd gwleidyddol Iwerddon, y Brenin Diarmait mac Máel na mbó o Leinster. Wedi iddo ddychwelyd i Brydain, aeth Ælfgar i Gymru gan ymgynghreirio â Gruffudd. Wedi ymgyfarfod yn swydd Henffordd, wynebodd eu byddinoedd lu dan arweiniad Ralph de Mantes, nai'r Brenin Edward y Cyffeswr, a bu brwydr rhyngddynt ddwy filltir o dref Henffordd ar 24 Hydref. Gruffudd ac Ælfgar a fu'n fuddugol, ac aeth eu milwyr ati i anrheithio'r dref. Mewn ymateb, cynullwyd byddin yng Nghaerloyw dan arweiniad brawd-yng-nghyfraith y brenin, Harold Godwinson, brawd Sven, cyn-gynghreiriad Gruffudd. Dilynodd Harold y ddau, ond gwrthododd Gruffudd ac Ælfgar gael eu tynnu allan o'u lloches yn ne Cymru. Wedi atgyfnerthu Henffordd, cwrddodd Harold â'i elynion mewn cynhadledd yn Billingsley a chytunwyd ar delerau, gan gynnwys cynghrair. Adferwyd Ælfgar i'w diroedd ac ar ôl marwolaeth ei dad yn 1057 etifeddodd ef yr iarllaeth. Roedd eraill yn llai parod i heddychu, ac ar 16 Mehefin 1056 wynebodd Gruffudd esgob newydd Henffordd, Leovegar (offeiriad Harold Godwinson gynt) mewn brwydr, gan ei drechu a'i ladd yn Claftbyrig. Ceir arwydd o'r dinistr yn arolwg Domesday ar gyfer swydd Henffordd sy'n honni bod Gruffudd a'i hanner brawd Bleddyn wedi anrheithio'r ardal o gwmpas Ergyng i'r fath raddau fel nad oedd ei gwerth yn hysbys cyn 1066. Tua'r adeg hon honna fersiwn 'C' o'r Anglo-Saxon Chronicle i Gruffudd ddod yn 'is-frenin' i'r Brenin Edward, er i gronicl John of Worcester nodi'n syml i'r ddeuddyn gymodi. Pan alltudiwyd Ælfgar eto yn 1058 ffodd yn syth at Gruffudd ac ymunodd y tywysog coronog Norsaidd Magnus Haraldsson â'r cynghreiriaid gan arwain llynges a godwyd yn ynysoedd Heledd ac Erch ac yn Nulyn. Ymosodwyd ar ryw ardal anhysbys o Loegr, ond ychydig a wyddys am yr ymosodiad heblaw, unwaith eto, adferiad Ælfgar. Cadarnhawyd y gynghrair rhwng Gruffudd ac Ælfgar yn y cyfnod hwn pan briododd merch Ælfgar, Ealdgytha 'Swan-neck', â Gruffudd. Yn sgil cyrchoedd 1055 a/neu 1058, mae bron yn sicr, cymododd y Brenin Edward â Gruffudd, cymod a gyflwynir gan Walter Map fel ymddarostyngiad ar ran Gruffudd. Noda'r Domesday Book i Edward ildio i Gruffudd y cyfan o swydd Gaer i'r gorllewin o afon Dyfrdwy ac efallai llain o diriogaeth i'r dwyrain o Glawdd Offa mor bell i'r de â Henffordd. Cryfhaodd Gruffudd ei afael ar y tiroedd newydd hyn trwy ganiatáu i wladychwyr o Gymry symud i mewn i'r ardaloedd a gyfeddiannwyd.

Cafwyd ysbaid o dawelwch yn ystod y pum mlynedd dilynol. Oherwydd ei allu milwrol profedig, y cwlwm priodasol rhyngddo ac iarll Mercia a'i gynhreiriau â thywysogion Gwyddelig a Norwyaidd, roedd Gruffudd yn elyn peryglus. Eithr nid oedd yn rhy beryglus i bawb, ac roedd ei nemesis Harold Godwinson yn aros am gyfle i ymosod. Achubodd ei gyfle adeg y Nadolig 1063 gan arwain cyrch ar gadarnle Gruffudd yn Rhuddlan. Dinistriwyd y rhan fwyaf o'r gaer a'r llynges, ond dihangodd Gruffudd. Yn nes ymlaen, yn ystod Dyddiau'r Gweddïau (17-19 Mai), hwyliodd Harold gyda llynges o Fryste i ddarostwng yr arfordir tra bod ei frawd Tostig yn arwain byddin i mewn i Gymru. Roedd Gruffudd wedi ffoi i Iwerddon lle y lladdwyd ef ar 5 Awst 1064 gan Gynan ab Iago, y gŵr yr oedd ei gynllwyn i herwgipio Gruffudd wedi methu yn 1042. Cyhoeddwyd marwolaeth Gruffudd yn y llys yn Lloegr trwy gyflwyno ei ben a blaenddelw ei long. Rhannwyd Gwynedd a Phowys rhwng ei hanner brodyr ar ochr ei fam, Bleddyn a Rhiwallon, meibion Cynfyn.

Roedd yr atgofion am Gruffudd yn amrywiol. I'r Cymry roedd yn ddelfryd o dywysog buddugoliaethus. Cafodd Gruffudd ap Cynan hyd yn oed, mab y gŵr a'i lladdodd, ei gysylltu â'r cof amdano. Yn ôl hanes ei fywyd, yn ystod ymgyrch gyntaf Gruffudd i Gymru rhoddwyd crys a thiwnig wedi eu gwneud o fantell y diweddar frenin iddo gan Tangwystl, gwraig siambrlen Gruffudd. Ond roedd atgofion eraill yn llai caredig. Yn fuan ar ôl marwolaeth Gruffudd, cyhuddwyd ef gan awdur vita Edward y Cyffeswr o gynllwynio rhyfel yn ddi-baid. Gelwir Gruffudd yn deyrn a ormesai Gymru yn Taith trwy Gymru Gerallt Gymro o ddiwedd y ddeuddegfed ganrif, barn a ategir gan Walter Map a honnodd y byddai Gruffudd yn dinistrio unrhyw un a allai fod yn gystadleuydd iddo. Erbyn yr unfed ganrif ar bymtheg roedd Gruffudd yn ffigwr llenyddol a gysylltid â fersiwn o chwedl Macbeth. Yn ôl Historie of Cambria David Powel, ar ôl i Fleance ddianc rhag llofruddiaid ei dad Banquo, cafodd loches yn llys Gruffudd.

Bu gan Gruffudd o leiaf ddwy, ac efallai dair gwraig. Cipiodd wraig ei gystadleuydd Hywel ab Edwin yn 1041 gan 'ei chadw iddo ef ei hun'. O'i briodas ag Ealdgytha merch Ælfgar o Mercia daeth eu merch Nest a briododd Osbern fitz Richard; Nest oedd enw ei merch hithau hefyd, a bu honno'n briod â Bernard o Neufmarché. Mae ach yn Hen Lwythau Gwynedd a'r Mars yn honni bod Ceinfryd merch Rhirid Mawr yn drydedd wraig iddo ac mai Cynin oedd enw ei mab hi gyda Gruffudd. Llai sicr, er yn ddichonadwy, yw ei fod yn dad i dri dyn a fu yn eu blodau yn nhrydydd chwarter yr unfed ganrif ar ddeg ac a ddisgrifir fel meibion Gruffudd yn unig: Owain, a fu farw yn 1059, a'r brodyr Maredudd ac Ithel a laddwyd wrth ymladd yn erbyn Bleddyn ap Cynfyn yn 1069.

Awdur

• Benjamin Hudson

Ffynonellau

• A.D. Carr, Medieval Wales (1995)
• T. M. Charles-Edwards, Wales and the Britons 350-1064 (2013)
• M. Davies, 'Gruffudd ap Llywelyn, King of Wales', Cylchgrawn Hanes Cymru, 21 (2002), 207-48
• R. R. Davies, The Age of Conquest, Wales 1063-1415 (1987)
• Benjamin T. Hudson, 'The Destruction of Gruffudd ap Llywelyn', Cylchgrawn Hanes Cymru, 15 (1991), 330-50
• Benjamin T. Hudson, Viking Pirates and Christian Princes (Oxford 2005)
• J. E. Lloyd, A History of Wales from the Earliest Times to the Edwardian Conquest (London 1911) (3rd ed. 1939)
• David Walker, 'Gruffudd ap Llywelyn (died 1063) ', Oxford Dictionary of National Biography (2004)

Darllen Pellach

• Erthygl Wicipedia: Gruffudd ap Llywelyn

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 65261849
• Wikidata: Q727897

Dyddiad cyhoeddi: 2018-01-24

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/