POWEL, DAVID (c.1540-1598), clerigwr a hanesydd

Dywed Yr Athro Melville Richards, ar sail gweithred trosglwyddo tir dyddiedig 26 Hydref 1558 yn Ll.G.C. (Eriviat Estate Records, File 35 ), y dylid rhoi blwyddyn geni Dr. Powel yn ôl o leiaf i 1540. Yr oedd yn fab i Hywel ap Dafydd ap Gruffudd o Lantysilio a BBryneglwys yn Iâl - gweler yr ach, sy'n ymestyn yn ôl i Edwin ap Gronw o Degeingl, yn Powys Fadog, ii, 340. 'Yn 16 oed,' aeth i goleg anhysbys yn Rhydychen, ond pan sefydlwyd Coleg Iesu yno (1571) mudodd i hwnnw, a bernir (Hardy, Jesus College, 41) mai ef oedd y cyntaf i raddio o'r Coleg, 3 Mawrth 1572/3 (graddiodd yn D.D. yn 1583). Eisoes cyn graddio, cafodd ficeriaeth Rhiwabon, 1570 (Thomas, A History of the Diocese of St. Asaph, iii, 286), a ficeriaeth Llanfyllin, 1571 (op. cit., ii, 234); newidiodd Llanfyllin am Feifod yn 1579 (op. cit., ii, 502 - gellid meddwl iddo ymddeol yn 1597); cafodd hefyd ddwy brebend olynol yn eglwys Llanelwy (op. cit., i, 350, 347); ac yn 1588/9 (op. cit., ii, 252) cafodd reithoraeth segur Llansantffraid-ym-Mechain. Enwir ef yn Chwefror 1587/8 fel un o unig dri 'phregethwr' esgobaeth Llanelwy. Y mae'n un o gynrychiolwyr pwysicaf y Dadeni Dysg yng Nghymru. Cydnebydd yr esgob Morgan help a gafodd ganddo i gyfieithu'r Beibl Cymraeg; a thystia John Davies o Fallwyd (a'i fab ef ei hunan, Daniel Powel) fod yn ei fwriad gyhoeddi geiriadur Cymraeg; gweler y nodyn ar Daniel Powel isod.

Eithr fel hanesydd y gwnaeth ei enw. Fis Medi 1583 gofynnwyd iddo (gan Syr Henry Sidney, llywydd Cyngor y Goror, y daeth wedyn yn gaplan iddo) baratoi i'r wasg gyfieithiad Humphrey Llwyd o Frut y Tywysogion - yr oedd Llwyd wedi cyfieithu o lawysgrif a ddibennai yn 1270, ond wedi chwanegu atodiad hyd at 1295. Ond yr oedd yr Historie of Cambria, now called Wales a ddug Powel allan yn 1584 yn helaethach o lawer; yng ngeiriau ei wynebddalen, yr oedd yn 'corrected, augmented, and continued, out of records and best approved authors,' ac yn y rhagymadrodd y mae rhestr o'r awduron a ddefnyddiwyd ac o wŷr a fu'n gymorth i Powel, megis William Cecil (arglwydd Burghley) a ryddhaodd y ffordd iddo at recordiau swyddogol. Ar flaen y llyfr, argraffodd Powel gyfieithiad Llwyd o draethawd Lladin Syr John Price o Aberhonddu ar hen ranbarthau Cymru. Gwthiodd i mewn i gorff y 'Brut' chwanegiadau ganddo ef ei hunan a chan eraill, yn enwedig draethawd Syr Edward Stradling ar goncwest Normanaidd Morgannwg, a roddwyd i Powel gan Blanche Parry. Yn ddiwethaf, chwanegodd atodiad annigonol iawn hyd at 1584. Bu'n ofalus i wahaniaethu (trwy ddefnyddio llythyren wahanol neu glustnodau) rhwng gwaith Llwyd a'r chwanegiadau. 'Harddwyd' y llyfr â darluniau (digrif braidd) o 'hen dywysogion Cymru'; ond dangosodd J. E. Lloyd a Victor Scholderer ('Powel's Historie (1584) ,' Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Haf 1943, 15-8) mai blociau benthyg oedd y rhain - lluniau gwŷr hollol wahanol, o arg. 1577 o Chronicles Holinshed, llyfr hysbys fel un o 'ffynonellau' Shakespeare.

Y mae llyfr Powel yn bwysig dros ben yn ein 'traddodiad' o hanes Cymru. Naill ai yn ei ffurf wreiddiol (a adargraffwyd yn 1811), neu fynychaf yng nghyfaddasiad William Wynne (a gweler Bulletin of the Board of Celtic Studies, 1932, 153-9), arno ef i fesur mawr y dibynnodd pawb hyd John Edward Lloyd (yn 1911) am hanes y cyfnod hyd at 1282. Sgrifenna Powel (ond nid Wynne) yn fywiog, weithiau'n lliwgar. Ac er ei fod yn ymfalchïo yn yr uniad â Lloegr, ac yn tystio 'nad oes erbyn hyn wlad yn unman â gwell trefn arni na Chymru,' ac y byddai'n well fyth pe cai hi'r Beibl yn ei hiaith, eto nid yw'n serchus iawn at Saeson. Ai annaturiol, meddai, fu i'r Cymry gynt wrthsefyll y Saeson ? 'ai anufudd-dod yw amddiffyn eich pwrs rhag lladron?' Ymhelaetha ar draha arglwyddi'r Mers a swyddogion y Goron yng Nghymru. Nid oes ganddo fawr i'w ddweud wrth Owain Glyndŵr, 'who lived in a fool's paradise,' ac nad oedd ei 'hawl' i'r Dywysogaeth ond 'altogether frivolous' (nac yn wir fwy na thudalen o'i hanes), eithr y mae'n chwyrn iawn ar y deddfau a wnaethpwyd i gosbi'r Cymry am y gwrthryfel. Yn oes Elisabeth y sgrifennai, ac y mae'n mynd allan o'i ffordd i ddangos nad anturwr didras oedd Owain Tudur, eithr pendefig o hen hil. Eithr y mae'n ddiddorol sylwi nad ar deulu Penmynydd y seilia ef hawl ei frenhines a'i thad i Dywysogaeth Cymru. Aer Llywelyn Fawr, iddo ef, oedd Dafydd. Nid oedd Gruffydd a'i feibion Llywelyn a Dafydd, gellid meddwl, â gwir hawl ganddynt; felly ar farw Dafydd ap Llywelyn Fawr, ei etifedd oedd ei chwaer Gwladus Ddu a'i disgynyddion y Mortimeriaid; ac nid trwy ei dad Harri VII yr etifeddodd Harri VIII (ac Elisabeth) Dywysogaeth Cymru, eithr trwy ei fam, Elisabeth (Mortimer) o deulu Iorc.

Yn 1585, cyhoeddodd Powel dri llyfr yn un gyfrol: (1) Historia Britannica Ponticus Virunnius (crynodeb o Sieffre o Fynwy); (2) Itinerarium Cambriae a Descriptio Cambriae Gerallt Gymro, gyda chyfieithiad a nodiadau - dyma'r tro cyntaf i'r testun gael ei argraffu, ond bu gwladgarwch Powel yn drech na'i gydwybod, a gadawodd allan y rhannau sy'n adlewyrchu'n anffafriol ar Gymru; (3) llythyr De Britannica Historia recte intelligenda. Bu farw 'yn gynnar yn 1598' meddai J. E. Lloyd yn ei ysgrif arno yn y D.N.B., a chladdwyd yn Rhiwabon. Nid oes sail i'r dyb mai ef a sefydlodd ysgol ramadeg Rhiwabon.

O'i briodas ag Elisabeth, ferch Cynwrig o Farchwiail, cafodd dri mab.

DANIEL POWEL, lleygwr

Yr hynaf, a oedd eto'n fyw yn 1620, sefydlydd teulu Poweliaid y Rhuddallt (Powys Fadog, loc. cit.). Ef a argraffodd y Llyfr Plygain, 1612, adarg. 1931; yn ei ragymadrodd sonia'n dyner am ei dad - am ei ofal dros Eglwys Dduw a'i 'boen a mawr-draul yn enwedig er mwyn ei wlad'; a rhydd hanner-addewid i gyhoeddi 'Dictionari Cymreig, sef Trysor-eiriau fy nhad.'

SAMUEL POWEL (1570 - 1600)

Yr ail fab, gŵr gradd o Goleg Iesu, Rhydychen, a fu yntau'n ficer Rhiwabon o 1598 hyd 1600 (Thomas, A History of the Diocese of St. Asaph, iii, 286).

GABRIEL POWEL (1576 - 1611)

Y trydydd mab; cwbl Seisnig yw ei yrfa ef, ar wahân iddo ddal rheithoraeth segur Llansantffraid-ym-Mechain (fel ei dad o'i flaen), 1601-11 (Thomas, A History of the Diocese of St. Asaph, ii, 252); yn ôl Anthony Wood, yr oedd 'yn wyrth o ddysg' - cyhoeddodd naw o lyfrau yn erbyn Pabyddiaeth a Phiwritaniaeth; ac y mae ysgrif arno yn y D.N.B. gan Alexander Gordon.

Awdur

• Yr Athro Emeritus Robert Thomas Jenkins, (1881 - 1969)

Ffynonellau

• Enwyd y ffynonellau yng nghorff yr ysgrif

Darllen Pellach

• Melville Richards, 'Dr David Powel, Rhiwabon,' Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, XIII, 398
• Erthygl Wicipedia: David Powel

Gweithiau

• Caradog o Lancarfan, John Price, David Powell (gol.), William Wynne (gol.), The history of Wales. Written originally in British, by Caradoc of Llancarfan, Englished by Dr. Powell, and augmented by W. Wynne, Fellow of Jesus College, Oxon. To which is added, a description of Wales, by Sir John Price (London 1774)
• John Price, Caradog o Lancarfan, Humphrey Llwyd (gol.), David Powell (gol.), Thomas Ellis (gol.), Robert Vaughan (gol.), A description of Wales (Oxford 1663)
• Philipp George Hubner, Caradog o Lancarfan, David Powell (gol.), William Wynne (gol.), Die Historie von Walles, in sich haltend derer Printzen von Walles Leben und Thaten. Von Cadwalader dem letzten Könige an, biss auf Lhewelinum, den letzten Printzen Brittannischen Geblüthes (Coburg 1725)

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 49579129
• Wikidata: Q5238679

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/