DAVIES, JAMES ('Iaco ab Dewi'; 1648 - 1722), cyfieithydd, copïwr a chasglwr llawysgrifau

Y mae dwy dystiolaeth gyfoes i'w hanes, y naill gan Moses Williams yn ei Repertorium Poeticum, a'r llall gan Christmas Samuel yn llyfr eglwys Panteg (NLW MS 12362D ). Fe'i ganed yn Llandysul, daeth o dan ddylanwad Stephen Hughes, a bu'n aelod gyda'r Annibynwyr ym Mhencader. Rywdro cyn 1700 collodd ei holl eiddo trwy dân - cyfeiria at hyn yn ei benillion - ac y mae tystiolaeth iddo fyw ym Mhenllyn dros dro cyn dychwelyd i Lanllawddog yn Sir Gaerfyrddin. Cofnodir ei gladdu yno 27 Medi 1722. Y mae digon o awgrymiadau mai beichus oedd ei flynyddoedd olaf gan dlodi ac afiechyd. Diau y dylid gwrthod y traddodiad mai nai iddo oedd Siôn Rhydderch yr almanaciwr.

Fel copïydd a chasglydd llawysgrifau y mae iddo'r bri pennaf, a bu dylanwad Edward Lhuyd yn amlwg ar ei yrfa. Dylid cofio hefyd am ganolfannau pwysig yn ei ardal ef ei hun, fel llyfrgell William Lewes o'r Llwynderw. Cafwyd cylch o gopïwyr yn Sir Gaerfyrddin yn ddiweddarach, oll o dan ddylanwad 'Iaco ab Dewi' - William Bona o Lanpumpsaint; David Richards, curad Llanegwad; a Ben Simon o Abergwili. Aeth rhai o'i lawysgrifau i feddiant Siôn Rhydderch ac, ar ei ôl ef, i Lewis Morris. Dylid pwysleisio ei dymer feirniadol pan oedd yn llunio'r testunau, a nodi bod tystiolaeth mai copïwr proffesedig oedd, yn llunio llawysgrifau dros eraill, ac yn crwydro'r wlad, megis i lyfrgell enwog Pen y Benglog yn Sir Benfro, i gasglu ei ddefnyddiau. Y prawf gorau o bwysigrwydd ei waith yw fod ganddo ef a Samuel Williams yn Llanstephan MS 133 nifer mawr o gerddi nad oes copi ohonynt yn yr un llawysgrif arall. Gwyddai Iolo Morganwg, trwy ei gyfaill Tomos Glyn Cothi, am beth o lawysgrifau Iaco ab Dewi, ond twyllodrus yw rhai o'i honiadau amdano.

Tystiai Moses Williams i Iaco ab Dewi gynorthwyo Stephen Hughes i gasglu penillion y Ficer Prichard, ac y mae'n sicr y byddai hefyd yn casglu 'hen benillion,' etc., oddi ar lafar. Y mae'n bur debyg mai ef oedd golygydd y Flores Poetarum Britannicorum (1710). Nid yw ei ychydig gerddi yn bwysig ond i'r graddau y datguddiant ychydig ar dlodi a phruddglwyf ei fywyd ei hun, ac y dangosant ef yn efelychu gwaith rhai o'r beirdd y bu'n copïo eu cerddi, fel yn ei gywydd 'Molawd i'r Iesu.' Yr oedd copi o ramadeg y beirdd ymhlith ei lawysgrifau. Y mae'n amlwg nad ymboenodd ddim â baledi a cherddi poblogaidd ei ardal; a chysylltiad damweiniol yn unig sydd rhyngddo ag eisteddfodau'r cyfnod.

Er cynhaliaeth iddo ei hun yn ei dlodi, ebe Moses Williams, y troes 'Iaco' yn gyfieithydd, a chafodd ei noddi yn ei waith gan rai o foneddigion ac Anghydffurfwyr Sir Gaerfyrddin. Cyhoeddwyd ei wyth gyfieithiad rhwng 1714 a 1730. Yr hynotaf ohonynt yw Cyfeillach Beunyddiol â Duw (1714), a'r enwocaf yw Meddylieu Neillduol ar Grefydd (1717). Y mae'n bosibl mai 'Iaco ab Dewi' oedd un o'r pedwar a fu, yn ôl Stephen Hughes, yn cyfieithu Taith neu Siwrnai y Pererin (1688), ond nid oes un arwydd o hynny yn y llyfr.

Awdur

• Garfield Hopkin Hughes, (1912 - 1969)

Ffynonellau

• G. H. Hughes, Iaco ab Dewi. 1648-1722 (Caerdydd 1953)
• John Davies, Bywyd a Gwaith Moses Williams, (1685-1742) (1937)
• Y Cofiadur, iv, 1926
• Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, iii, 51-5
• W. Rowlands, Llyfryddiaeth y Cymry (Llanidloes 1869)

Gweithiau

• George Webbe, James Davies (cyf.), Yr ymarfer o lonyddwch: i gyfarwyddo Cristion pa fodd i fyw yn llonydd yn y Byd trafferthus hwn (Caerfyrddin 1730)
• Matthew Henry, James Davies (cyf.), Catechism o'r scrythur, yn nhrefn Gwyr y Gymmanfa (Mwythig 1717)
• William Beveridge, James Davies (cyf.), Meddylieu neillduol ar grefydd, dosbarthedig mywn deuddeg pwngc: a bwriadeu gweithadwy ffurfiedig arnynt (Llundain 1717)
• William Fleetwood, James Davies (cyf.), Dafydd Lewys (gol.), Pregeth a bregethwyd ynghapel Ty-Ely yn Holbourn yn Llundein, ar Ddydd Merchur ym Mehefin y 7, 1716. Sef Dydd y Diolchgarwch Cyhoeddus am fendith Duw ar gynghorion ac arfeu ei fawrhydi yn llonyddu y gwrthryfel annaturiol diweddar (Mwythig 1716)

Dolenni Ychwanegol

• Wikidata: Q20733310

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/