HARRIS, HOWELL (1714-1773), diwygiwr crefyddol

Daethai ei dad o Langadog, Sir Gaerfyrddin, i Dalgarth, sir Frycheiniog, c. 1700. 'Howell Powell, alias Harris' y gelwir ef yng nghofrestr Talgarth, a phriododd â Susanna Powell, Trefeca-fach, yn 1702. Eu cyntafanedig oedd Joseph Harris ac enwogodd eu mab Thomas yntau ei hun; ganwyd Howel, eu mab ieuangaf, 23 Ionawr 1714. Addysgwyd Howel yn Llwyn-llwyd, a bu'n ysgolfeistr yn Llangors a Llangasty yn y blynyddoedd 1732-5. Cafodd argraffiadau dwys yn 1735 dan weinidogaeth Pryce Davies, ficer Talgarth, a dechreuodd efengylu o gwmpas ei gartref. Ymaelododd yn S. Mary's Hall, Rhydychen, ond cefnodd ar y brifysgol cyn pen wythnos. Ymgeisiodd am urddau eglwysig yn 1736, ond gwrthodwyd ef oblegid ei fod yn pregethu 'n afreolaidd. (Digwyddodd hynny fwy nag unwaith yn ddiweddarach am yr un rheswm.) Ymgynghorodd â Griffith Jones, a phwyswyd arno i ymdawelu ond nis mynnai. Daeth i gyswllt â Daniel Rowland yn 1737, a dechreuasant gydweithio. Ymhlith ei ddychweledigion cyntaf yr oedd Howell Davies a William Williams, Pantycelyn. Ymunodd y gwyr hyn â'i gilydd mewn sasiwn yn 1742, a bu cyfathrach rhyngddynt a'r mudiad Methodistaidd cyffelyb yn Lloegr. Cymerth y diwygwyr Cymreig blaid George Whitefield yn y ddadl Galfinaidd, ond cyfeillachai Harris yn gyson â'r ddau Wesley gan geisio undeb. Yn 1744 priododd Anne Williams, merch John Williams, yswain, o'r Ysgrin. Treuliodd y blynyddoedd nesaf yn pregethu yng Nghymru a Lloegr a sefydlu seiadau fel y cerddai. Daeth o dan gyfaredd y Morafiaid a dechreuodd goleddu athrawiaeth Batripasaidd er mawr ofid i'w gyfeillion. Heblaw hynny, dylanwadwyd arno gan wraig gyfoethog o ' broffwydes ' (chwedl yntau) - Mrs. Sidney Griffith o Gefn Amwlch, Sir Gaernarfon. Aeth yn rhwyg rhyngddo a'i frodyr yn 1750, ac ymrannodd y Methodistiaid Cymreig yn ddwy blaid, sef pobl Rowland a phobl Harris. Llesteiriodd hynny lwyddiant y diwygiad crefyddol mewn llawer ardal.

Ymneilltuodd Harris i Drefeca yn 1752, a sefydlodd 'Deulu' yno o blith ei ganlynwyr; cafodd gynorthwywyr glew ym mhersonau Evan Moses a Thomas William, Eglwys Ilan. Adeiladwyd yn helaeth yn Nhrefeca ar gyfer y 'Teulu,' a threfnwyd crefftau a galwedigaethau amrywiol er cynnal yr aelodau. Ymddiddorodd mewn amaethyddiaeth, a bu'n un o sefydlwyr Cymdeithas Amaethyddol Brycheiniog - yr hynaf o'i bath yng Nghymru. Y dyddiau hynny ofnid ymosodiad gan y Ffrancwyr ar y wlad: ffurfiodd Harris gatrawd o filwyr o blith aelodau'r 'Teulu' a bu'n gapten arni. Teithiodd gydag adran o'r milisia am dymor, ond rhoes ei gomisiwn i fyny pan giliodd y perygl. Ymunodd â'i hen gyfeillion yn 1762, ac ailafael yn y gwaith o fynychu'r sasiynau, ymweld â'r seiadau, a phregethu megis cynt. Nid oedd ganddo'r un ynni â chynt, a theimlai wrthwynebiad cryf yn ei erbyn ymhlith y cynghorwyr di-urddau. Ni fynnai'r rheini mo'u llywodraethu ganddo. Gwrthwynebai yntau'r duedd i ymwahanu oddi wrth Eglwys Loegr, codi capeli, a gorseddu'r sasiwn yn llys llywodraethol. Rhoes ei gefnogaeth, serch hynny, i'r Arglwyddes Huntingdon, a gododd athrofa i addysgu pregethwyr efengylaidd yn Nhrefeca-isaf yn 1768. Dechreuodd glafychu yn 1772, bu farw 21 Gorffennaf 1773, a chladdwyd ei gorff ger yr allor yn eglwys Talgarth.

Nid oedd yn gymaint llenor ag eraill o'r diwygwyr Methodistaidd, ond canodd rai emynau. Ceir y rheini yn llyfrynnau'r cyfnod, megis Llyfr o Hymneu o Waith Amryw Awdwyr, 1740, a Sail, Dibenion, a Rheolau'r Societies, 1742. Cyhoeddodd gwasg Trefeca ychydig ohonynt yn Ychydig Lythyrau… Ynghyd â Hymnau yn 1782. O'r un wasg ymddangosodd Cennadwri a Thystiolaeth Ddiweddaf Howell Harris yn 1774 (arg. Saesneg yr un flwyddyn). Gadawodd nifer o ddyddiaduron ar ei ôl sy'n cynnwys cyfrif manwl o'i brofiadau, hanes ei deithiau a'i bregethu am gyfnod helaeth. O'r dyddiaduron hyn y cafodd y 'Teulu' ddefnyddiau'r hunangofiant a gyhoeddwyd yn 1791 (arg. Cymraeg, Hanes Ferr, etc., 1792). Cyhoeddwyd llawer o gynnwys y dyddiaduron o bryd i'w gilydd eithr y mae mwy ar ôl heb ei gyhoeddi. Ei bregethu oedd ei gyfraniad pennaf i'w genedl. Bu'n gyfrwng i ddeffro'r werin Gymreig o'i chysgadrwydd a pheri iddi ddyfod o hyd i'w chyneddfau ysbrydol. Yr oedd yn un o lunwyr Cymru fodern. Er gwaethaf ei dymer afrywiog a'i ewyllys unbenaethol yr oedd ei ynni diorffwys a'i awydd angerddol am achub eneidiau yn cario popeth o'i flaen ym mlynyddoedd cynnar y deffroad crefyddol. Y mae ei ddylanwad ar fywyd y genedl yn braw mai ef oedd grym ysbrydol mwyaf ei oes, a chred llawer mai ef oedd Cymro pennaf ei gyfnod.

Bedyddiwyd plentyn cyntaf Harris, ANNE, ar 14 Rhagfyr 1746, ond claddwyd ar 7 Ionawr 1748/9. Bedyddiwyd y plentyn arall, ELIZABETH HARRIS (PRICHARD wedyn) ar 18 Rhagfyr 1748. Daw bron y cwbl a wyddom amdani o gyfeiriadau ati mewn cofnodion Morafaidd gan Lorenz Nyberg a Benjamin La Trobe, cyfeillion ei thad (argraffwyd yn y Llenor, xiv, 243; Trafodion Cymdeithas Hanes Bedyddwyr Cymru, 1935, 14, 23-4; a'r drydedd bennod yn Er Clod, 1935), ac yn nyddlyfrau Thomas Roberts o Drefeca (yn Ll.G.C.). Merch dda ei chalon, gellid meddwl, a byrbwyll, a deimlai'n gynyddol annifyr yn rhigolau Trefeca wedi marw ei thad. Ar 10 Mai 1782 priodwyd hi, yn Nhalgarth, â Charles Prichard, meddyg o Aberhonddu; argraffwyd y cofnod gan M. H. Jones yn Cylchgrawn Cymdeithas Hanes y Methodistiaid Calfinaidd, ix; y tystion oedd ei chefnder Samuel Hughes (gweler dan Harris, Joseph) a'i chyfnither Elizabeth Robinson (gweler Harris, Thomas). Un o hen deulu Pabyddol y Graig yng Ngwent oedd Prichard (Theophilus Jones, History of the County of Brecknock, 3ydd arg., iii, 30), a gwr gweddw â chanddo dri (pedwar, medd rhai) o blant; bu farw 10 Tachwedd 1804, yn 73 oed. Cafodd ef ac Elizabeth bump o blant (History of the County of Brecknock). Bu Elizabeth farw 8 Chwefror 1826, a'i chladdu ym mhriordy Aberhonddu; y mae copi o garreg ei bedd yn History of the County of Brecknock, ii, 103.

Awduron

• Y Parchedig Gomer Morgan Roberts, (1904 - 1993)
• Yr Athro Emeritus Robert Thomas Jenkins, (1881 - 1969)

Ffynonellau

• A brief account of the life of Howell Harris, Esq extracted from papers written by himself to which is added a concise collection of his letters from the year 1738, to 1772 (1791)
• Edward Morgan, The life and times of Howel Harris, Esq: the first itinerant preacher in Wales, whose labours were very extraordinary and successful (Holywell 1852)
• J. Morgan Jones a W. Morgan, Y Tadau Methodistaidd (1895-1897), i, passim
• H. J. Hughes, Life of Howell Harris (1892)
• R. Bennett, Blynyddoedd cyntaf Methodistiaeth (1909)
• R. Bennett, Methodistiaeth Trefaldwyn Uchaf, 1738–1852 (1929)
• M. H. Jones, 'Howell Harris, Citizen and Patriot,' Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1908-9, 188-236
• M. H. Jones, The Trevecka Letters, or the unpublished MSS. correspondence of Howell Harris and his contemporaries (1932)
• J. Thickens, Howel Harris yn Llundain neu gyfraniad Cymru i'r mudiad Methodistaidd yn y brifddinas (1934)
• Cylchgrawn Cymdeithas Hanes y Methodistiaid Calfinaidd, i-xxxv, passim
• Llawysgrifau a Dyddiaduron Trefeca yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Ll.G.C.

Darllen Pellach

• William Williams, Marwnad er coffadwriaeth am Mr. Howel Harries, yr hwn oedd un o'r rhai cyntaf a ddechreuodd y Diwygiad mawr yng Nghymru (Aberhonddu 1773)
• M. H. Jones, Howell Harris (Aberafon 1912)
• Coflein: TREFECCA COLLEGE
• Erthygl Wicipedia: Howel Harris

Sain a Ffilm

• Geraint Tudur: Cofio Howell Harris, 1714-1773

Delweddau

• LlGC: Trevecka: S.W. view of College buildings between 1842 and 1865; Gwennie Jones, last survivor of the "Trevecka family"

Dolenni Ychwanegol

• VIAF: 15679241
• Wikidata: Q3397651

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/