RHYDDERCH AB IEUAN LLWYD (c. 1325 - cyn 1399?), cyfreithiwr a noddwr llenyddol

Roedd Rhydderch yn fab i Ieuan Llwyd ab Ieuan ap Gruffudd Foel o Lyn Aeron ger Llangeitho ac Angharad Hael merch Rhisiart ab Einion o Fuellt, ac yn ddisgynnydd o linach frenhinol Ceredigion a thrwy ei fam-gu a'i orhenfam o Rys ap Gruffydd (bu farw 1197), Arglwydd Deheubarth a phen-noddwr Abaty Ystrad Fflur. Roedd y teulu yn noddwyr blaenllaw i'r beirdd, ac fe gomisiynodd Gruffudd ac Efa, plant Maredudd ab Owain (bu farw 1265), gorwyr Rhys ap Gruffudd a gorhendaid Rhydderch, gyfieithiadau Cymraeg o dri thestun rhyddiaith crefyddol a seciwlar o Ladin a Hen Ffrangeg, testunau a gopïwyd yn ddiweddarach yn Llyfr Gwyn Rhydderch . Ymddengys fod Ieuan Llwyd, ei fab Rhydderch, ac efallai ei ŵyr Ieuan ap Rhydderch, hefyd yn berchen ar Lawysgrif Hendregadredd , casgliad amhrisiadwy o waith Beirdd y Tywysogion yr ysgrifennwyd y rhan fwyaf ohono yn Ystrad Fflur tua diwedd y drydedd ganrif ar ddeg a dechrau'r bedwaredd ar ddeg. Y mae ynddi chwe cherdd i Faredudd ab Owain gan Y Prydydd Bychan, dwy awdl gan Lywelyn Brydydd Hoddnant i Ieuan ap Gruffudd Foel a'i wraig Ellylw (neu Elliw), dwy gerdd gan Hillyn i Ieuan Llwyd (ac englynion dienw eraill i ryw Ieuan amhenodol), ac awdl farwnad i'w wraig Angharad gan Ddafydd ap Gwilym.

Roedd Rhydderch yn hyddysg yng Nghyfraith Hywel Dda, a chyflawnodd swyddogaeth dosbarthwr neu legis peritus rhwng 1380 a 1392 yn gwrando apeliadau ac yn adfarnu camfarnau, gyda gwaith cyfreithiol arall. Gyda'i wybodaeth am y gyfraith Seisnig hefyd, gweithredodd fel cwnstabl a bedel Mabwynion ac fel ystiward a dirprwy ynad Ceredigion. Mae'n debygol y medrai Rhydderch bob un o'r pedair iaith a ddefnyddid yn llysoedd y cyfnod: Cymraeg, Lladin, Saesneg, a Ffrangeg. Yn ei farwnad i Rydderch dywed Gruffudd Llwyd ei fod yn cyflwyno 'cyfraith trwy bob iaith o'i ben', ac fe'i disgrifir gan Ddafydd ap Gwilym fel 'cyweithas ieithydd', a chan Ddafydd y Coed fel 'pab geirserch pob gorsedd'.

Daw llawer o'n gwybodaeth am gymeriad Rhydderch a'i yrfa o'r cerddi a ganwyd iddo. Efallai mor gynnar â'r 1340au canodd Dafydd ap Gwilym ffug-farwnad iddo yn dathlu ei gyfeillgarwch agos â'i gyfyrder Llywelyn Fychan ap Llywelyn Goch ap Llywelyn Gaplan, a cheir awdl i'r ddau gyfaill gan Lywelyn Goch ap Meurig Hen hefyd. Yn ei ddisgrifiad o gylch barddol yn y de-orllewin, sonia Iolo Goch am 'annerch Rhydderch rhoddiad / Ab Ieuan Llwyd', a diau i Iolo ganu cerddi eraill iddo nas diogelwyd. Mae'r awdl iddo gan Ddafydd y Coed yn ei gyffelybu i Selyf oherwydd ei ddoethineb, a hefyd i gymeriadau chwedlonol fel Arthur, Cai, Caw, Garwy Hir, Meirion, Bedwyr, Llŷr, Geraint, a'r arwr Ffrengig Rholant, gan adlewyrchu diddordeb Rhydderch yn y rhyddiaith Gymraeg a gedwir yn y llawysgrif enwog sy'n dwyn ei enw.

Tua chanol y bedwaredd ganrif ar ddeg, comisiynodd Rhydderch ysgrifenyddion Ystrad Fflur, mae'n debyg, i greu'r casgliad o chwedlau a thestunau rhyddiaith eraill a adwaenid erbyn yr unfed ganrif a bymtheg, ac efallai yn gynharach, fel Llyfr Gwyn Rhydderch . Ceir ynddo y testunau cyflawn cynharaf o Bedair Cainc y Mabinogi, Culhwch ac Olwen a phum chwedl arall y 'Mabinogion', ynghyd â thestunau crefyddol poblogaidd, bucheddau saint, chwedlau Siarlymaen, peth o'r hengerdd a Thrioedd Ynys Prydain. Cedwir y llawysgrif, mewn dwy ran, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru fel Peniarth MS 4 a Peniarth MS 5 .

Yn ôl yr achau, cafodd Rhydderch saith mab a phum merch gyda'i ddwy wraig, Margred (neu Angharad) merch Gruffudd Gryg ab Ieuan Fychan a Mawd merch Syr William Clement, arglwydd Tregaron, ac un mab gordderch, Guto, yn ogystal. Yn ôl Bartrum (Cydifor ap Gweithfoed 3) a Lewys Dwnn (t. 45), mab Rhydderch a Mawd oedd y prydydd Ieuan ap Rhydderch, ond mewn lle arall dywed Dwnn (t. 28) mai Annes merch Gwilym ap Ffylib o Forgannwg 'a briododd Rydderch ab Ieuan Lloyd, Esgwier, a mam Ieuan ap Rydderch y Prydydd oedd hono.' Efallai fod trydedd briodas, felly.

Preswyliodd Ieuan ap Gruffudd Foel, Ieuan Llwyd, a Rhydderch mewn tŷ o'r enw Glyn Aeron yng nghyffiniau cymydau Mabwynion a Phennardd, tua deng milltir o Abaty Ystrad Fflur, lle claddwyd mwy na deuddeg o'u cyndeidiau. Nid yw'r lleoliad manwl yn hysbys, ond mae'n bosibl bod Glyn Aeron yn agos i Lyn-ucha neu Lyn-isa ger Llangeitho. Yn ddiweddarach bu'r teulu'n byw ym Mharcrhydderch. Yr oedd tŷ ôl-ganoloesol o'r enw hwnnw yn sefyll milltir a hanner i'r de-orllewin o Langeitho yn yr 1890au, lle mae fferm Parc Rhydderch heddiw.

Awdur

• John K. Bollard

Ffynonellau

• P. C. Bartrum, Bleddyn Owen Huws, Prosiect Bartrum/Bartrum Project (Cydifor ap Gweithfoed 2, 3)
• Dafydd J. Bowen, 'Beirdd a Noddwyr y Bedwaredd Ganrif ar Ddeg', Llên Cymru 17-18 (1993), 60-107
• R. Iestyn Daniel, Gwaith Dafydd y Coed a Beirdd Eraill o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth 2002)
• Lewys Dwnn, S. R. Meyrick (gol.), Heraldic Visitations of Wales and Part of the Marches between the years 1586 and 1613, under the authority of Clarencieux and Norroy, two kings at arms (Llandovery 1846), i
• Ralph A. Griffiths, The Principality of Wales in the later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government I. South Wales, 1277-1536 (Cardiff 1972), 117
• R. Geraint Gruffydd, 'Dafydd ap Gwilym and his Patrons in Ceredigion', Ceredigion, 15.4 (2008), 35-51
• Daniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiff 2000)
• Rhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruffudd Llwyd a'r Llygliwiaid Eraill (Aberystwyth 2000)
• Dafydd Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd 1988)
• Dafydd Johnston (gol.), Cerddi Dafydd ap Gwilym (Caerdydd 2010)
• Ann Parry Owen (gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth 1996)
• Coflein: National Monuments Record of Wales database
• Llinos B. Smith, '"Cannwyll Disbwyll a Dosbarth": Gwŷr Cyfraith Ceredigion yn yr Oesoedd Canol Diweddar', Ceredigion, 10 (1986), 229-53

Darllen Pellach

• Llyfr Gwyn Rhydderch
• Dafydd ap Gwilym.net
• Oxford Dictionary of National Biography: Rhydderch ab Ieuan Llwyd

Dolenni Ychwanegol

• Archifau LlGC: Peniarth MS 4: Llyfr Gwyn Rhydderch
• Archifau LlGC: Peniarth MS 5: Llyfr Gwyn Rhydderch
• Wikidata: Q18530730

Dyddiad cyhoeddi: 2019-02-12

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/