WILLIAMS, MARIA JANE ('Llinos') (1795 - 1873), casglwr llên gwerin a cherddor

Ganwyd Maria Jane Williams yn Aberpergwm yng Nglyn-nedd, Morgannwg, ar 4 Hydref 1795, y plentyn ieuengaf o'r pump a anwyd i Rees Williams o Aberpergwm (1755-1812) a'i wraig Ann (g. Jenkins, 1759-1834) o Ystradfellte. Hawliai'r teulu ddisgynyddiaeth o Iestyn ab Gwrgant a chafodd y bardd Dafydd Nicolas gartref yn Aberpergwm yn ail hanner y ddeunawfed ganrif (gw. Williams (teulu) Aberpergwm). Derbyniodd plant y teulu, William (1788-1855), Rees (1792-1849), Thomas (1793-1861), Elizabeth Ann (1794-1871) a Maria Jane addysg dda yn ôl arferion yr oes, ond heb esgeuluso gwreiddiau diwylliannol ac ieithyddol y teulu ychwaith. Cedwid cysylltiadau agos â'r gymuned leol, ac anogwyd y plant i ddysgu Cymraeg a chanu caneuon Cymraeg a'r delyn. Mynychodd Elizabeth Ann a Maria Jane ysgol fonedd yn Abertawe, gan ddilyn patrwm bywyd boneddigesau cefnog yr oes wedyn. Byddent yn mynd i Lundain am 'y tymor' ym mis Mai a threulio mis Awst mewn trefi sba, megis Llandrindod a Cheltenham. Dangosodd Maria Jane ddawn gerddorol yn gynnar yn ei bywyd, ac roedd yn arbennig o hoff o alawon a cherddoriaeth ei gwlad. Dysgwyd y delyn iddi gan y telynor enwog Elias Parish Alvars. Disgrifiwyd ei llais fel un 'rhagorol' gan gyfoedion, a'i dawn megis 'athrylith reddfol am gerdd' yn yr ysgrif goffa iddi yn yr Athenaeum. Ymddengys iddi hefyd fod yn feistres ar y gitâr.

Yn groes i arfer y teulu, teithiodd Maria Jane i Iwerddon am ddeufis yn haf 1826, heb Elizabeth Ann, ond yng nghwmni y Parch Thomas Price ('Carnhuanawc'), gan aros yn Abaty Adare, cartref teuluol Ieirll Dunraven. Ceir tystiolaeth sydd yn cadarnhau traddodiad lleol iddi fynd yno i roi genedigaeth yn ddirgel i faban anghyfreithlon ail Iarll Dunraven a Mount-Earl, Henry Windham Quin (1782-1850). Ar ddiwedd yr haf dychwelodd Elizabeth Ann a Maria Jane i Aberpergwm gyda baban ifanc.

Defnyddiodd Maria Jane ei harhosiad yn Iwerddon yn 1826 i deithio o gwmpas Cork a Kerry, gan ddysgu caneuon gwerin Gwyddeleg. Yr ymweliad hwn a'i chyfarfod â'r hynafiaethydd Gwyddeleg enwog Thomas Crofton Croker (1798-1854) ar y daith adref a sbardunodd ei gyrfa fel hynafiaethydd. Derbyniodd hyfforddiant gan Croker ym methodoleg casglu cân a llên gwerin, a ef a gyhoeddodd ei chasgliad o chwedlau gwerin Cymraeg, un o'r rhai cyntaf yn yr iaith, yn 1828. Ceir y casgliad fel atodiad i Fairy Legends and Traditions of the South of Ireland, second and third series a olygwyd gan Crofton Croker. Er iddi dderbyn rhai o'r chwedlau drwy lawysgrifau Edmund Jones (1702-1793) ac, o bosib, gan Carnhuanawc, hi a gasglodd y rhan fwyaf ohonynt o wefusau'r werin bobl, gan restru a disgrifio'i ffynonellau. Y mae'r casgliad yn nodedig yn ei amser.

Yn 1836, yn dilyn priodas eu brawd hynaf William, symudodd Maria Jane ac Elizabeth Ann i Ynyslas Cottage ym Mlaen-gwrach, tŷ a adeiladwyd i ail Iarll Dunraven ym 1819, ac a brydleswyd i'r chwiorydd yn awr. Daethant yn adnabyddus yn yr ardal fel 'Ladis y Cottage'. Yma y treuliodd Maria Jane Williams weddill ei hoes, yn feistres ar gartref i un ar ddeg o bobl, gan gynnwys ei merch dybiedig Fanny Baker (g. 1826), yr honnwyd ei bod yn nith i un o forynion y tŷ, Jemima Baker.

Erbyn hyn yr oedd y cylch o gwmpas Augusta Hall, Arglwyddes Llanofer wedi sefydlu Cymreigyddion y Fenni ac yn trefnu'r gyfres o eisteddfodau a fyddai'n pontio'r bwlch rhwng y gwyliau a drefnwyd yn y 1820au a sefydlu'r Eisteddfod Genedlaethol yn ail hanner y ganrif. Yr oedd Williams yn gefnogwr brwd i'r mudiad, a mynychodd y teulu eisteddfod 1836. Ymwelai Maria Jane ac Elizabeth Ann â Llanofer yn fynych, ac edmygwyd 'llais gwych' a chanu'r delyn soffistigedig Maria Jane gan y cylch. Penderfynodd yr Arglwyddes Elizabeth Coffin Greenly (1771-1839) o Lys Titley yn Sir Henffordd hyrwyddo ei gwaith drwy gynnig gwobr am y 'casgliad gorau o alawon gwreiddiol anghyhoeddedig Cymreig, gyda'r geiriau fel y'u cenir gan werin bobl Cymru' yng nghystadleuaeth Eisteddfod y Fenni 1837. Casgliad Maria Jane Williams a fu'n fuddugol a chafodd ei gyhoeddi o dan y teitl Ancient National Airs of Gwent and Morgannwg yn 1844, wedi ei gyflwyno i'r Frenhines Fictoria drwy nawdd Arglwyddes Llanofer. Wrth olygu'r gyfrol, anogwyd Maria Jane gan Arglwyddes Llanofer i gyhoeddi'r alawon â'u geiriau Cymraeg, a derbyniwyd peth cymorth yn hyn gan Taliesin Williams ('Taliesin ab Iolo') (cyfaill i'w brawd William) a chan John Jones ('Tegid'). Symudwyd cyfieithiadau Saesneg, rhai ohonynt gan Crofton Croker, i atodiad ar ddiwedd y gyfrol. Hyrwyddwyd rhai o'r alawon a gasglwyd gan Maria Jane Williams i statws cenedlaethol, wedi eu trefnu ar gyfer parlwr a llwyfan, drwy eu cynnwys yn The Welsh Harper being an extensive collection of Welsh music gan John Parry (Bardd Alaw) ym 1838, ac yn y pedair cyfrol o alawon Cymreig wedi eu trefnu i'r delyn a gyhoeddwyd gan John Thomas (Pencerdd Gwalia) rhwng 1856 a 1874 yn adeiladu ar ei gwaith hi. Serch hynny, Ancient National Airs of Gwent and Morgannwg oedd yr unig gasgliad cyhoeddedig o alawon Cymreig â geiriau Cymraeg tan yr ugeinfed ganrif, ac roedd yr wybodaeth a gynhwysai am ganeuwyr gwreiddiol yr alawon yn arloesol. Erys yn gyhoeddiad pwysig, gydag adargraffiadau yn 1988 a 1994. Ceir yn yr olaf nodiadau helaeth ar y gerddoriaeth a hanes awdurdodol o fywyd a gwaith Maria Jane Williams.

Yr oedd Maria Jane Williams yn byw bywyd cymdeithasol prysur, gan ymweld â Chastell Dwnrhefn a Llys Llanofer yn rheolaidd, a threulio amser yn Llandrindod a Cheltenham, yn ogystal â theithio i eisteddfodau yng ngogledd Cymru. Trefnai wleddau i ddawnswyr a chantorion yn ei chartref yng Glyn-nedd Uchaf yn rheolaidd. Yn 1850 ymunodd William a hithau â Chymdeithas Hynafiaethau Cymru. Gohebai Maria Jane ag ysgolheigion benywaidd eraill, megis yr hynafiaethydd Angharad Llwyd a'r hanesydd Jane Williams ('Ysgafell'). Yn ei henoed ymhyfrydai yn ymweliadau mynych Fanny Baker, a oedd wedi priodi Evan Jones o Bontneddfechan, a'u pum plentyn. Dim ond yn ei henoed, felly, y câi fynegi ei chariad tuag at ei hunig blentyn.

Bu farw Maria Jane Williams yn Ynyslas Cottage ar 10 Tachwedd 1873, ac fe'i claddwyd ym meddrod y teulu yn eglwys Aberpergwm. Yn ei hewyllys, gadawodd y rhan fwyaf o'i stad i dair merch Fanny Baker, ac etifeddodd y ddau fab £100 yr un yn unig. Er bod papurau Maria Jane Williams ar wasgar, cedwir rhai llawysgrifau yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac yn Llyfrgell Dinas Caerdydd, a cheir nifer o lythyrau at Thomas Crofton Croker yn archifau Cork yn Iwerddon.

Awdur

• Marion Löffler

Ffynonellau

• The Athenaeum, 22 Tachwedd 1873
• Elizabeth F. Belcham, About Aberpergwm: the home of the Williams family in the Vale of Neath, Glamorgan (Aberpergwm 1992)
• T. G. Davies, 'Brodyr Maria Jane Williams a'u cefndir', Llên Cymru 19 (1996), 30-45
• George Eaton, 'The Williams Family of Aberpergwm', Neath Antiquarian Society Transactions (1979), 19-37
• Maxwell Fraser, 'Lady Llanofer and her Circle', Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion (1968; rhan 2), 170-96
• Daniel Huws, 'Ancient National Airs of Gwent and Morgannwg, 1844-1994', Cerddoriaeth Cymru, cylchgrawn y Gymdeithas er hyrwyddo Cerddoriaeth Cymru, 9/7 (1994/1995), 22-6
• Rachel Ley, Arglwyddes Llanofer: Gwenynen Gwent (Caernarfon 2001)
• Morfydd. E. Owen, 'A Cambro-Hibernian Alliance: Maria Jane Williams and Thomas Crofton Croker', Archaeologia Cambrensis, 143 (1994), 2-36
• D. Rhys Phillips, The History of the Vale of Neath (Swansea 1925), 364-74
• Mair Elvet Thomas, Afiaith yng Ngwent: Hanes Cymdeithas Cymreigyddion y Fenni (Caerdydd 1978)
• Mair Elvet Thomas, The Welsh Spirit of Gwent (Cardiff 1988)
• Maria Jane Williams, Daniel Huws (gol.), Ancient National Airs of Gwent and Morgannwg (1994)
• Gwybodaeth lafar gan Mr Daniel Huws

Darllen Pellach

• Daniel Huws, Ancient National Airs of Gwent and Morganwg, Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Cyf. 15, rhif.1, tt. 31-54
• Erthygl Wicipedia: Maria Jane Williams

Delweddau

• Gush & Ferguson, Maria Jane Williams of Aberpergwm and Ynyslas (Vale of Neath)
• Gush & Ferguson, Maria Jane Williams of Aberpergwm and Ynyslas (Vale of Neath)

Dolenni Ychwanegol

• Archifau LlGC: Aberpergwm Estate Records 1308-1317: Diaries with manuscript entries by Maria Jane Williams
• VIAF: 21418326
• Wikidata: Q6761282

Dyddiad cyhoeddi: 2019-08-21

Hawlfraint Erthygl: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/